NUNATTA KATERSUGAASIVIA Greenland National Museum UKIUMUT 2013-IMUT NALUNAARUT ! ! Postbox 145GL 3900 Nuuk www.natmus.gl Ukiumut nalunaarut 2013 Nunatta Katersugaasivia SIULEQUT Ukioq sullivik pissanganarsimaqisoq kingumut qaangiussimalerpoq. Katersugaasivimmi suleqataasut tamarmik 2013-imi naammattumik ulapissimapput. Suleqataasut ilaasa sulif- fik qimassimavaat allallu takkussimapput. Nammineq itsarnisarsioortagut nunami alla- miunik peqateqarlutik kingumut asimi suliaqarsimapput, assigiinngitsorpassuillu pissa- nganartut siumorsimavaat. Nassaavi maannakkut misissorneqassapput ilisimatuunillu suliarineqarlutik neriunarporlu tamanna imatut inerneqassasoq siulivut oqaluttuarisaa- nerallu pingaaruteqartumik nutaamik ilisimasaqarfigilissagipput. 2007-ip kingorna sivisuumik pilersaarusiorluakkamik nutaanik ataavartunik saqqummer- sitaliorsimavugut, siunertarisimavarpullu nunatsinniissimasut kulturitoqqat ilisimasagut tamaasa ersersinniassallugit, taamaalilluta Inuit kalaallillu qangarsuaaniilli oqaluttua-ri- saanerat saqqummersitaliornitsigut takutissallugu. Ukioq manna naggataajugallartumik saqqummersissimavarput Nunatta attaveqaqatigiinnermut inuiattullu ataatsimuussuseqa- leriartornermut tunngasortai. Ikiorteqarluta kingumut takutissimavarput saqqummersit- sinerit pitsaasut ilisimatuutut illersorneqarsinnaasumik, kusanartumik aammalu sivisuu- mik atasinnaasunik pilersitsisinnaalluta naak aningaasatigut naammaannartumik tunnga- veqaraluarluta ukiuni kingullerni amerlaqisunit nersorneqaatigisatsinnik. Ukiuni tul- liuttuni saqqummersitsinerit ikorfarserneqassapput tabletsinik elektroniskiusunik, taa- maalillutik takunnittussat paasissutissanik sukumiisumik saqqummersinneqartut pillugit pissarsisinnaallutik. Ukiumut nalunaarummi takuneqarsinnaavoq suut katersugaasivimmi aallussimagivut pi- ngaarnerutillugit soorlu katersuineq, toqqorterineq, nalunaarsuineq, ilisimatusarneq paa- sissutissiinerlu. Avataanit atuartussamut nalunaarut annikitsualunnik nassuiaate-qarpal- laarsorineqarsinnaavoq, kisianni tamanna pisariaqarsimavoq ukiumut nalunaarut inatsit malillugu pisortanut aamma nalunaarutaammat. Daniel Thorleifsen Pisortaq 2 PAASISSUTISSIINEQ SAQQUMMERSITSINERILLU Nunatta Katersugaasiviata piffissami 2008-2013-imi nutaanngorsarneq annertooq inger- lappaa, nuna tamakkerlugu katersugaasivittut iseruminartutut nutaaliortutullu inissisima- sariaqarmat. Katersugaasivimmi ullumikkut saqqummersitsinerit arlallit assiinngitsut qa- nga inuunermik aammalu ullutsinni inuunermik ersersitsisut takuneqarsinnaapput. Nunatta Katersugaasiviata 1981-imi atulernerata kingorna nammineq ilisimasat nunallu allat suleqatiginerisigut nunatta itsarsuaq qangalu oqaluttuarisaanerannut paasisat anner- tusisimaqaat. Taamaasilluni katersugaasiviup 2005-imi pilersaarusiulersimavaa ilisimatu- sarnikkut paasisat toqqammaviulluarsinnaalermata aammalu inuit kulturii ilisimaneqartut tamaasa ilisimatusarnikkut inernerit aallaavigalugit saqqummersitaliussalluni. Ullumik- kut Nunatta Katersugaasiviata saqqummersitai nutaat 3000-t sinnerlugit katersanik tako- ranneqisunik imaqarput. 2005-imi ilutsinni ataatsimiititaliat sulianut assigiinngitsunut tunngasut pilersippagut, i- laatigut saqqummersitaliornermut ataatsimiititaliaq, taassuma pingaarnertut suliassaraa tamakkiisumik saqqummersitsinermik paasissutissanillu siammarterinermik toqqamma- viliissalluni. Suliassaasa ilagaat siunissaq ungasinnerusoq isigalugu saqqummersitsinissat qanoq ittuunissaat aalajangersassallugu tamatumanilu kulturikkut oqaluttuarisaaneq aal- lavigalugu ingerlanneqassasoq siunniunneqarpoq. Ataatsimiititaliaq Inspektørit tamaasa peqatigalugit 2006-imi katersugaasiviup saqqummersitai tamaasa nutartissallugit piler- saarusiulerpoq, eqqarsaatigineqarlutik kulturitoqqat nunatsinniissimasut tamaasa ilan- ngunneqassasut tassa Inuit kalaallillu ukiut 4.500 kingulliit oqaluttuarisaanerat qulaajas- sallugu. 2013-imi ataavartumik saqqummersitsineq kingulliugallartoq ammarparput qulequta-ra- lugu: Attaveqaqatigiinnikkut inuit pilersinneqartarput Maajip ulluisa qulinganni ammarparput saqqummersitsineq ima qulequtalik: Attaveqa- qatigiinnikkut inuit pilersinneqartarput. Saqqummersitsinerup taassuma takutippaa tigu- laakkanik pingaarnersiuinikkullu aaqqissugaaneq attaveqarnerlu assigiinngitsut peqati- giillutik imaluunniit tamarmik immikkut qanoq suliniuteqarsinnaasut ersersinniarlugu ataqatigiinneq inuiattullu aaqqissuussaaneq. Atuagagdliutit 1861-imeersut qitiutippaat kalaallit kinaassusiat, inuit oqaluttuaasigut taamalu nukittorsarlugu kalaallit pisinnaa- nerat. Attaveqaqatigiinnerup najugaqarfinni assigiingitsuni alliartornera ilutigalugu ataat- simoorneruleriartorput najugaqarfimminniinnaq inuunertik aallaavigivallaarunnaarlugu. Kalaallit Nunaanni nunasiaanerup nalaani kulturimut akerliuneq nipaatsumik ingerlanne- qarpoq aamma periarnerulluni nutaamik nalileeqqajaanermut. Inuiaqatigiit tamatta akun- nitsinni takuvarput eqqumiitsuliorneq sumiinnitsinnik sukkulluunniit takutitsiniartoq kik- 3 kunnillu ataatsimoorfigeqatigiittugut. Oqaatiginiagaq tassa inuit ilaasa tamaviaarlutik oqaatiginiarmassuk kalaallit akornanni ataasiuneq piorsartariaqartoq. Kalaallit Nunaata Landsrådia Takornartat naapinnerisugut inuit maluginialerpaat assigiinngitsunik periaaseqarlutik, o- qaatiginiarlugu inuugamik allatut soqutiginaatillit, inuiaqatigiittut nammineq pigisaqar- tugut, kultureqartugut ataatsimoorfigisatsinnik, oqaaseqartugut kinaassuseqarlutalu aam- ma inuinnartut susassareqatigiinnermi ataatsimoorfeqartugut upperisarsiornermilu nam- mineq immikkooruteqartugut. Siulitta eqqarsartaasiat ataatsimut piginneqatigiinnermut atuisinnaanermullu nunap immallu isumalluutigititaanut tunngalluinnarpoq. Ataasiinnar- luunniit imaluunniit inuit ikittunnguit nunaqqatiminnik minnerusutut isiginnittuusiman- ngillat. Arlaannik pissaanilimmik piginnaassuseqartoqanngilaq nunap immalluunniit ilaa- nik aalajangersimasumik aalajangiiffiginnittussamik, taamaattorli nunaqarfimmiut siulli- ullutik piginneqataasutut pisussaassuseqarput. Inooqatigiiullutik nikissinnaasut namminneq inuttut aaqqissuussaallutik namminnerlu a- pereqqaaratik qanoq iliorsinnaallutik, arlaannilluunniit naalagarsiortinneqarsinnaanatik inuit assigiinngitsunik immikkoortortaqarlutik inooqatigiipput danskit norskillu 1721-imi nunasiaqalernerat tikillugu eqqarsaatigisimanagu nuna angallavigisartik namminneq pi- galugu. Danskit norskillu nunasiaqalernerat killeqarpoq nunasisut inuttaannut aamma nunap ilaanut nunasiatut isigineqartumut, inuillu qangatut kiffaanngissuseqarlutillusooq inuupput pisarnermittut. Apeqqutaalerpoq qanga kunngimut inatsisit aqqutigalugit innut- taasunngorsimanersut. 4 Hans Egede Ilulissat eqqaanni Nunatta Katersugaasiviata Allagaateqarfiatalu 2013-ip naanerani uku aalajangersimasu- mik ataavartut saqqummersitaliarisimavai: • Inooriaaseq aamma inuit agguataarsimanerat • Inuit angallataat • Inuit nutaat - Thulekulturi • Inutoqqat - palæo-inuit • Naasorissasut issittormiut • Napparsivik • Attaveqaqatigiinnikkut inuit pilersinneqartarput Saqqummersitat takutippaat kulturit assigiinngitsut uku: 1) Palæo-eskimuut, saqqummersitsinerup oqaluttuarai itsarsuaq (2500-200 Kr. sioq.) ki- ngusinnerusukkullu (700-1250 Kr. king.) nunatsinnut nunassissimanerat taakkulu uja- raannarmik sakkoqarallarnerup nalaani sakkulioriaasiat, piniagassanik atuinerat aammalu inuiaqatigiittut aaqqissuussimanerat (2500 Kr. sioq.- 1250 Kr. king.). 2) Thulekulturi, inuit 800 aamma 1000 Kr.in.king. imaani piniarneq uani arfanniarneq annermik piorsarpaat. Inuit Thulep eqqaanut 1200-p nalaani pigamik naapippaat taa- vassuma inutoqai, Dorsetit, kingornalu qallunaatsiat, taakku kingulliit Kujataani nunaqar- 5 fimminnit taavunga pisimapput. Inuit Issittup kangisinnerusuanut siaruaramik Dorsetit kulturiat ukiunik 2000-nik pisoqaassusilik takussaajunnaarpoq. Saqqummersitsinerup im- mikkuullarissortarivaa qilakitsormiut Uummannap eqqaamiut pinngortitamit allanngor- tinneqangaarsimanngitsut takutinneqarnerat. 1475-ip missaani arnat arfinillit nukappiaq- qallu marluk, amernut nermunneqarput atisaqarlutillu ilivernut marluusunut ilineqarsi- mapput nunaqarfimmi avatinnguani. Ileqqorinnissamut tunngasoq inuit taamaaliinnar- lugit ilisaasimanerannut tunngasoq peqqissaarluni oqaluuserineqarpoq, ataqqinnernerlu pillugu katersugaasiviup qinerpaa inuit timaasa saqqummersinnissaat inimi nipaatsumi annikitsumik qaammaqqutilimmi, ilivertut aaqqissuussami. Aamma inuit oqaluttuarine- qarput takorluuisinnaanerat allallu anersaakkut kulturiannut tunngasut ilanngullugit. 3) Kalaallit qallunaatsiaavi 1000-imit 1450-imut nunat avannarliit naasorissaasuisa kip- pasinnerpaartaat vikingit ukiullu akulliit Islandimi Savalimmiunilu avataani nunassar- siortut Atlantikup ilaanut anngussimapput. Saqqummersitsinerup takutinniarpai pissutsit marluk tungaanninngaanit isigalugit, tassa ulluinnarni inuunerisimasaat inuuniarnermilu atugarisimasaat nunanullu allanut attaveqarsimanerat. 4) Nunasiaanerup nalaa kristumiussutsip 1721-imi eqquneqarneratigut Hans Egedep ti- kinneratigut pingaaruteqartutigut allanngorneqarluni inuit inuusaasiatigut eqqarsartaat- sikkullu. Nunasiaanermi inooqatigiitsigut eqqarsartaatsikkullu allanngorneqarpoq. Aam- ma sumiuuneq eqqarsaatigalugu allanngorneqarpoq nunasiaatillit aquttunngormata pisor- tanngorlutillu inuttut qaffasinnerusutut, kalaallit qangatut puisinniartuullutik nioqqutis- siassaq isumagisarlugu ”nunanut” allanut” tuniniaaneq kisermaassisoq pilersulerlugu. 5) Kalaallit Nunaat ukiuni 20. huntriitilinni nutaanerusumik oqaluttuassartalik aamma ka- laallit inuiattut ingerlanerata peroriartornera.