Magazine 13e jaargang 2015 nr. 2 Nationale veiligheid en crisisbeheersing Thema: Thema: Future Force De flexibiliteit van Cyber space Sendai Wereld Conference 2015 GRIP Rampenconferentie pagina 3 pagina 40 pagina 49 pagina 52 thema: Cyber spaCe Thema: Cyber space Het Magazine nationale 3 Voorwoord – staatssecretaris Klaas Dijkhoff veiligheid en crisisbeheer- 4 Wat maakt cyber security anders dan informatiebeveiliging? sing is een tweemaande- lijkse uitgave van de 6 Verslag NCSC One Conference Nationaal Coördinator 10 Naar een buitenlands internetbeleid Terrorismebestrijding en 12 Bilateraal cyberoverleg Nederland - Estland Veiligheid van het Ministerie 13 Vrij, open en veilig internet: dé sleutelwoorden voor cyberdiplomatie van Veiligheid en Justitie. 14 Zes noties over digitale oorlogvoering Het blad informeert, 17 Defensie versterkt slagkracht in cyber domein signaleert en biedt een 18 Civiel-militaire betrekkingen en internationale militaire samenwerking platform aan bestuurders 20 Cyber Security Week zet Nederlandse aanpak digitale veiligheid stevig op de kaart en professionals over 22 Meten is weten – cyberaanvallen geanalyseerd beleidsontwikkeling, 25 Kennisoverdracht tijdens de GCCS2015 innovatie, uitvoering en evaluatie ten aanzien van 26 Digitale veiligheid op strategisch niveau nationale veiligheid en 27 We lopen graag digitaal voorop, maar is dat nou zo verstandig? crisisbeheersing. 28 Zware en georganiseerde criminaliteit 30 EZ start onderzoek naar economisch potentieel cyber security De uitgever is het niet 31 Responsible Disclosure als exportproduct noodzakelijkerwijs eens met de inhoud van 32 Veiliginternetten.nl gepubliceerde bijdragen. 34 Het Privacy & Identity lab De verantwoordelijkheid en 35 Cybersecurity Summit 2015 in het kielzog, nu blik op de toekomst aansprakelijkheid voor de 37 Koninklijk bezoek inhoud van de artikelen 38 Van GCCS2015 naar EU voorzitterschap 2016 berust bij de auteurs. 39 Fotocollage GCCS2015 68 Vier vragen aan: Uri Rosenthal, special envoy cyber Nederlandse regering Foto Omslag: Thema: Sendai Wereldrampenconferentie Openingsceremonie Global Conference 40 Actiekader Sendai 2015-2030: nieuw hoofdstuk duurzame ontwikkeling – Margaretha on Cyber Space 2015 Wahlström 41 Prinses Margriet: beperk gevolgen natuurrampen door preventie 42 Focus verleggen naar preventie – minister Lillianne Ploumen 43 Watercrises wereldwijd grootste risico én kans 44 Meer inclusieve en geïntegreerde oplossingen 45 Gemeenten leveren duurzame en kostenefficiënte bijdrage / Kracht lokale mensen centraal 46 Meerlaagswaterveiligheid in Japan / Put dempen vóórdat kalf verdronken is 47 Civiel-militaire-private samenwerking / Kunstmatige Intelligentie en rampenbestrijding 48 Are we on track? / De Nederlandse aanpak Overige onderwerpen 49 Geloofwaardigheid afschrikkend vermogen NAVO niet langer vanzelfsprekend 50 Is Europa aan het wieberen? 52 Aandacht voor de flexibiliteit van GRIP 54 Kabinet geeft meer ruimte aan drones voor veiligheid 56 Symposium Onderwijs en crisis 58 Dag van de veiligheidsregio 2015 60 Eerste landelijke oefening burgerhulpnetwerk Ready2Help 61 Kunnen we de zelfredzaamheid van verminderd zelfredzamen verhogen? 62 Toezicht protocol veiligheidsregio’s geactualiseerd 63 Peer reviews op het gebied van crisismanagement 64 Europese oefening in “Neverland” 65 Training mentale kracht als onderdeel van het vak 66 Internationale ervaringen weerbaarheid gebundeld / Nederlands-Belgisch memorandum inzet blusheli’s 67 Colofon INHOUD2 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 2 Voorwoord Toch blijft die oertijd van computers en het internet interessant. Het was een moderne versie van het Wilde Westen. Er waren geen regels, geen normen en elke dag bedachten slimmeriken nieuwe manieren om de status quo uit te dagen. Maar net als met het echte Wilde Westen geldt ook hier: Je wilt er misschien wel over lezen, maar er niet in wonen. Tegenwoordig worden mensen steeds vaker het slachtoffer van internetcriminaliteit. We zien phishing mails en identiteitsdiefstal. Vervelende misdrijven die mensen veel last bezorgen. Maar op mondiaal niveau zijn de gevaren groter dan een gestolen wachtwoord of een maxed-out credit card. Cyberaanvallen - door staten én door criminelen - zijn reële scenario’s. Er is sprake van hoge dreiging. Deze cyberaanvallers zijn in staat om informatie te ontvreemden en om onze digitale infrastructuur te verstoren. En wie de digitale infrastructuur van een land bedreigt, bedreigt de maatschappelijke orde. Op die dreiging moeten we antwoorden vinden. De afgelopen tijd heeft Nederland een grote rol gespeeld in dit proces. We waren gastheer van mondiale conferenties als de ONE, de Global Conference on Cyber Space en de Hague Security Delta Cyber week. Op deze bijeenkomsten kunnen overheden, bedrijven en de ICT-gemeenschap de koppen bij elkaar steken. En dat is nodig. Want allemaal hebben we de verantwoordelijkheid dammen op te werpen tegen de cyberdreigingen die we tegenwoordig zien. ■ Klaas Dijkhoff Het resultaat mag er zijn. Ik ben er trots op dat tijdens de GCCS het Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie Global Forum on Cyber Expertise is gelanceerd. Een internationaal forum om samenwerking een kans te geven. Hier kunnen we ervaringen uitwisselen. Onze expertise delen. En keihard bouwen Op 17 november 1988 ontving het Nederlandse Centrum voor aan innovatieve concepten op het gebied van cyber dataprotection, Wiskunde en Informatica een emailbericht uit de Verenigde Staten. e-governance, cybersecurity en cybercrime. Dat zorgt voor een Een historisch moment. Nederland was het tweede land ter wereld structureel veiliger internet. dat officieel “online” ging. Want dat is het doel. Als staatssecretaris van Veiligheid en Justitie is Niet veel later kreeg ik mijn eerste computer. Een Commodore 64, het mijn rotsvaste overtuiging dat veiligheid een harde voorwaarde met tapedeck. Elk computerspel begon toen nog met “press play is voor vrijheid en welvaart. Dat geldt offline, maar zeker ook on tape”. online. Een paar jaar later kwamen we in het Pentium-tijdperk. Om het Om onze weerbaarheid te versterken, hebben we iedereen nodig. maximale uit mijn zakgeld te halen, stelde ik mijn PC zelf samen. Niet alleen de technische specialisten, maar ook beleidsmakers, Het moederboard was goedkoop in het ene winkeltje, de videokaart crisismanagers en mensen die het bewustzijn rond cyberveiligheid juist weer aan de andere kant van de straat. Ik knutselde, met als verhogen. Daarom is het een goede zaak dat u in deze editie van het filosofie: “Als een stekkertje past, dan hoort het daar.” Magazine Nationale Veiligheid en Crisisbeheersing volop interessante Ik plugde het audiosnoer van een CD-brander in de voedingspin van artikelen treft over het belang van veiligheid online. Veel het moederboard en mijn CD-brander vloog letterlijk in de fik. leesplezier! Computerveiligheid, best belangrijk, bedacht ik me toen. INHOUD Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 2 | 3 thema: Cyber spaCe Wat maakt cyber security anders dan informatiebeveiliging? De termen “informatiebeveiliging” en “cyber security” worden vaak door elkaar gebruikt soms met dezelfde, soms met een afwijkende betekenis. Velen spreken vandaag de dag ook over cyberspace, bijvoorbeeld als een nieuw (door de mens gecreëerd) vijfde domein naast de bestaande domeinen land, water, lucht en ruimte. Een en ander roept de vraag op of informatiebeveiliging en cyber security (wel of niet) fundamenteel van elkaar verschillen. Geconfronteerd met de uitdaging om nieuw multidisciplinair onderzoek & onderwijs rond cyber security te ontwikkelen, ontstond de noodzaak om orde op zaken te stellen en de begrippen helder ten opzichte van elkaar te positioneren. Dit heeft geleid tot een nieuwe conceptua- lisatie rond de begrippen cyberspace en cyber security. Informatiebeveiliging is in deze visie onderdeel van het bredere begrip van cyber security. De eerste ervaringen rond het gebruik van dit nieuwe begrippenkader zijn zeer positief. ■ Prof. dr. ir. Jan van den Berg Hoogleraar Cyber Security TU Delft, wetenschappelijk directeur Cyber Security Academy ([email protected]) Informatiebeveiliging gaat over de maatregelen en procedures om beschikbaarheid, exclusiviteit en integriteit van informatievoorzie- ning te garanderen en in het bijzonder om de continuïteit van de informatie en informatievoorziening te waarborgen en de gevolgen van incidenten tot een acceptabel niveau te beperken. Hoewel cyber security vaak met een vergelijkbare definitie wordt omschreven zoals het “het vrij zijn van gevaar of schade veroorzaakt door verstoring of uitval van ICT of door misbruik van ICT” bijvoorbeeld door “beperking van de beschikbaarheid en betrouwbaarheid van de ICT” (Cyber Security Beeld Nederland 4), wordt de term cyber security ook gebruikt als term voor het beveiligen van cyberspace. Cyberspace werd als eerste door de militairen aangeduid als het vijfde domein, simpelweg omdat er behoefte bleek te bestaan aan een nieuw type soldaten (naast soldaten actief op land, ter zee, in de lucht en de ruimte). Inmiddels hebben we ons, bij vrijwel alles wat we doen (werken, reizen, vrijetijdsbesteding), sterk afhankelijk gemaakt van ICT en Figuur 1 Conceptualisatie cyberspace in lagen (ringen) en (cyber) sub-domeinen. kunnen we spreken van cyberactiviteiten. Cyberactiviteiten zijn alle activiteiten die via ICT mogelijk gemaakt worden en dat zijn er een hoop. Naast het uitwisselen van data en informatie (via diensten als email, WhatsApp, Twitter, Skype, Spotify,