Publikacja została dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Redaktor Jan ŁOBODA Redakcja Agnieszka LATOCHA, Piotr MIGOŃ (sekretarz redakcji), Waldemar SPALLEK Komitet Redakcyjny Jerzy Bański, Teresa Czyż, Bolesław Domański (Przewodniczący), Adam Kotarba, Stanisław Liszewski, Maria Łanczont, Stanisław Musielak, Florian Plit, Iwona Sagan, Tadeusz Siwek Adres Redakcji 50–137 Wrocław, pl. Uniwersytecki 1 tel. 71 343 51 84 lub 71 375 22 95 E-mail: [email protected] Prenumerata Zamówienia prenumeraty prosimy kierować na adres: Polskie Towarzystwo Geograficzne 00-927 Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieście 30 Ilustracja na okładce: Gwarkowa Perć – wyrobisko po wydobyciu łupków fyllitowych w Górach Opawskich w okolicach Jarnołtówka (zdj. Waldemar Spallek). czasopismo geograficzne POLSKIE TOWARZYSTWO GEOGRAFICZNE · POLISH GEOGRAPHICAL SOCIETY geographical journal SPIS RZECZY Artykuły A. Kotarba, P. Migoń, Góry wysokie a góry średnie Europy – spojrzenie geomorfologa ... 3 A. Kozłowska, Z. Rączkowska , Geobota- niczne wskaźniki środowiska wysokogórskiego 21 M. Jodłowski, Górna granica zarośli subalpej- skich w wybranych pasmach górskich Europy Środkowej – uwarunkowania i typy ekotonu . 43 J. Zasadni, Metody rekonstrukcji wysokości linii równowagi lodowców ........ ........... 61 M. Křížek, V. Treml, Z. Engel , Czy naj- wyższe partie Sudetów powyżej górnej granicy lasu są domeną peryglacjalną? ............. 75 E. Rojan, Rola bardzo silnego wiatru w prze- kształcaniu rzeźby terenu w piętrze leśnym gór, na przykładzie wiatrowału w słowackich Ta- trach Wysokich ........................ 103 Kronika X Konferencja z cyklu: Przekształcenia regional- nych struktur funkcjonalno-przestrzennych oraz Jubileusz 70-lecia urodzin i 45-lecia pracy nau- kowej prof. dra hab. Jana Łobody – S. Grykień, B. Namyślak .......................... 125 Informacje dla Autorów ................... 133 KWARTALNIK TOM VOLUME LXXXI ZESZYT PART 1–2 WROCŁAW 2010 CONTENTS Papers A. Kotarba, P. Migoń, High mountains versus mid-altitude mountains – a viewpoint of a geomorphologist (summary – p. 18) .................. 3 A. Kozłowska, Z. Rączkowska, The geobotanical indicators of high- mountain environment (summary – p. 41) ........ .................. 21 M. Jodłowski, Krummholz-line in the mountains of Central Europe – controls and types of the ecotone (summary – p. 58) ........................ 43 J. Zasadni, Methods of reconstruction equilibrium line altitude of glaciers (summary – p. 74) ........................................... 61 M. Křížek, V. Treml, Z. Engel , Are the highest parts of the Sudetes above the upper timber line a periglacial domain? (summary – p. 101) .......... 75 E. Rojan, The role of severe windstorms in modifying the mountain forest floor relief; a case of the blowdown area in the Slovakian High Tatras (summary – p. 122) ................................................... 103 Chronicie ................................................... 125 Notes for contributors .................. ....................... 133 GÓRY WYSOKIE A GÓRY ŚREDNIE EUROPY – SPOJRZENIE GEOMORFOLOGA Adam Kotarba*, Piotr Migoń** * Zakład Geomorfologii i Hydrologii Gór i Wyżyn, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, ul. Św. Jana 22, 31–018 Kraków ** Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, pl. Uniwersytecki 1, 50–137 Wrocław Kotarba A., Migoń P., 2010, Góry wysokie a góry średnie Europy – spojrzenie geomorfologa, Czasopismo Geograficzne, 81(1–2): 3–19. Artykuł wpłynął do redakcji 5.03.2010; po recenzji zaakceptowany 15.10.2010. Streszczenie Obszary górskie są bardzo zróżnicowane pod względem cech środowiska przyrodni- czego, czego odzwierciedleniem są liczne podziały i klasyfikacje gór. W wielu krajach europejskich, w tym w Polsce, jest dokonywane podstawowe rozróżnienie między góra- mi wysokimi i średnimi. Najczęściej akcentuje się w nim piętrową strukturę środowiska przyrodniczego, typową dla gór wysokich, a w zasadzie niewystępującą w górach śred- nich, oraz obecność górnej granicy lasu jako wyróżnika gór wysokich. W niniejszym artykule o charakterze przeglądowym opozycja góry wysokie – góry średnie jest anali- zowana z punktu widzenia systemów morfogenetycznych. W górach wysokich do pię- trowości geoekologicznej nawiązuje piętrowość morfogenetyczna, a transfer zwietrzelin jest szybki i efektywny. Dużą rolę odgrywają ruchy masowe, w tym o charakterze eks- tremalnym, łączące podsystem stokowy z dolinnym. Dużej wydajności procesów morfo- genetycznych sprzyja odziedziczenie rzeźby glacjalnej oraz powszechne występowanie słabo skonsolidowanych utworów glacjalnych, glacifluwialnych i stokowych. W górach średnich analogicznej piętrowości morfogenetycznej nie obserwuje się, a wydajność transferu zwietrzelin jest znacznie mniejsza. Podsystemy stokowy i korytowy są rozłą- czone, a ich czasowe połączenie ma miejsce tylko podczas zdarzeń ekstremalnych i przy dużym natężeniu antropopresji. Wyróżniono także sytuacje pośrednie – masywy w pasie gór średnich, które dzięki przekraczaniu górnej granicy lasu nabierają pewnych atrybu- tów systemu morfogenetycznego gór wysokich. W Polsce przykładami takich obszarów są Karkonosze i Babia Góra. * E-mail: [email protected] ** E-mail: [email protected] 3 A. Kotarba, P. Migoń Wprowadzenie kumentowano w syntezach na temat relacji pięter klimatycznych [Hess 1965] Termin „góry” jest powszechnie zro- i roślinnych [Pawłowski 1927] w pol- zumiały dla każdego człowieka, nato- skich Karpatach Zachodnich. miast określenie cech gór od wielu lat Klimaszewski [1961, 1978] wprowa- wywołuje dyskusję. Pod pojęciem gór dził podział na góry niskie (do 500 m określa się obszar, który wznosi się co n.p.m.), średnie (do 1500 m n.p.m.) najmniej na wysokość 300 m n.p.m. i wysokie (ponad 1500 m n.p.m.). To Jednak kryterium wysokości bezwzględ- proste kryterium hipsometryczne, cho- nej jest niewystarczające, skoro Płasko- ciaż użyteczne w warunkach polskich, wyż Tybetański osiąga wysokość 5000 nie może być powszechnie stosowane. m n.p.m., a płaskowyże amerykańskie Wprowadzając rozróżnienie pomię- i afrykańskie są położone na wysokości dzy górami wysokimi i średnimi nie 1500 m n.p.m., a nie są klasyfikowane wystarcza zastosować kryterium wyso- jako obszary górskie. Dlatego obiektyw- kościowe, bowiem pojęcie wysokich gór na definicja gór wymaga, by był to ob- wiąże się integralnie ze specyficznym szar charakteryzujący się lokalną rzeźbą zespołem form rzeźby utworzonym pod- o stromych stokach i dużych wysoko- czas plejstoceńskich zlodowaceń. Dlate- ściach względnych, co najmniej 300- go w europejskiej literaturze geograficz- metrowych. Jednak obszary płaskowy- nej powstały takie pojęcia jak: high mo- żowe, rozcięte głębokimi dolinami, mogą untain landform complexes czy For- w skali lokalnej spełniać te kryteria mor- menschatz des Hochgebirges, które prze- fometryczne, a jednak nie mieć cech ciwstawiono formom spotykanym w niż- górskich. Góry są także definiowane szych górach opisywanych jako Mittel- poprzez kryteria geologiczne – są to gebirge. Dla średnich gór europejskich struktury skalne utworzone przez oroge- przyjęto wysokości 1600–1700 m n.p.m. niczne siły wewnętrzne, chociaż w pew- jako wysokości krytyczne, chociaż nych obszarach powstały tylko wskutek w Górach Skalistych wysokości te wyno- działania procesów erozyjnych [Price szą 3100–3300 m, a w Ameryce Połu- 1981]. Kryteria morfologiczne i geolo- dniowej nawet 4500 m n.p.m. [Troll giczne są niewystarczające dla odróżnie- 1973]. C. Troll, twórca geoekologii wy- nia gór od otaczających je obszarów sokogórskiej, aby jednoznacznie rozróż- o małej energii rzeźby. Dlatego w latach nić góry wysokie od średnich, wprowa- 60. XX wieku wprowadzono dodatkowe dził trzy dodatkowe kryteria: istnienie podstawy dla opisu gór: cechy klima- górnej granicy lasu, plejstoceńskiej gra- tyczne i roślinne. Thompson [1964] nicy wieloletniego śniegu i dolnej grani- uznał, że zasadnicza różnica między cy obszaru poddanego procesom krioni- obszarami pagórkowatymi (hills) a gó- walnym, zwłaszcza soliflukcji. Zdaniem rami (mountains) polega na tym, że góry Trolla [1973], wysokimi górami są te, mają wyraźne zróżnicowanie klimatycz- które wznoszą się na tyle wysoko, że ne nawiązujące do wysokości, a to w ich obrębie występują te trzy granice z kolei ma odzwierciedlenie w piono- i w konsekwencji rozwinęły się w nich wych zmianach zespołów roślinnych, od formy rzeźby glacjalnej, pokrywa roślin- den dolin do wierzchołków. Tej cechy na i procesy glebowe spotykane w kla- nie mają obszary wyżynne. Przyjął on sycznych krajobrazach alpejskich. również, że wysokość względna 600 m Celem pracy jest przedstawienie ze- jest wystarczająca do powstania wyraź- społu cech indywidualnych gór wysokich nych zmian w układzie zbiorowisk ro- i średnich poprzez omówienie ogólnych ślinnych. Pogląd ten rozwinięto i udo- prawidłowości rozwoju i funkcjonowania 4 Góry wysokie a góry średnie Europy ich rzeźby w warunkach klimatu umiar- nią roczną temperaturą powietrza przed- kowanego Europy, ze szczególnym stawił w postaci modelu ikonicznego zwróceniem uwagi na istniejące sposoby kriosfery, na którym wyróżnił trzy strefy transferu zwietrzelin. W Europie środ- jej występowania (ryc. 1). kowej istnieje szereg grup górskich, które Strefa A występuje powyżej linii zajmują położenie pośrednie, tzn. posia- równowagi na lodowcach i charakter- dają niektóre cechy geoekologiczne ty- yzuje się średnimi rocznymi opadami od powe dla gór wysokich, a są zaliczane do 400 do 2500 mm i średnią