Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı ARKEOLOJİK VERİLERİN IŞIĞINDA EPİ-PALEOLİTİKTEN TUNÇ ÇAĞI SONUNA KADAR ANADOLU-İRAN İLİŞKİLERİ Bayram Aghalari Doktora Tezi Ankara, 2017 ARKEOLOJİK VERİLERİN IŞIĞINDA EPİ-PALEOLİTİKTEN TUNÇ ÇAĞI SONUNA KADAR ANADOLU-İRAN İLİŞKİLERİ Bayram Aghalari Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara, 2017 KABUL VE ONAY BİLDİRİM YAYIMLAMA VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI ETİK BEYAN v TEŞEKKÜR Hacettepeli olduğum ilk günden beri beni yönlendiren, yardımlarını esirgemeyen, tez çalışmam konusunda tecrübe ve görüşlerinden yararlandığım danışman hocam Doç. Dr. Halil TEKİN'e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Tez izleme komitemde yer alan Hacettepe Üniversitesi arkeoloji bölüm başkanı Prof. Dr. Sevinç GÜNEL, Prof. Dr. Halime HÜRYILMAZ, Doç. Dr. Ayşegül AYKURT, Ankara Üniversitesi bölüm başkanı Prof. Dr. Tayfun YILDIRIM ve Prof. Dr. Fikri KULAKOĞLU'NA tez çalışmam boyunca bilgilerini benimle paylaşmaları, konuya farklı bakış açılarıyla katkıda bulunmalarından ve beni desteklemelerinden dolayı çok teşekkür ederim. Ayrıca ders aşamasında bilgilerinden yararlandığım bütün Hacettepe Arkeoloji bölümü öğretim üyeleri ve görevlilerine teşekkürlerimi bildirmek isterim. Tez çalışmam boyunca yararlandığım İngiliz Arkeoloji Enstitüsü (BIAA) elemanlarına derin teşekkürlerimi bildirmek isterim. Yanı sıra araştırmanın uygulamasını gerçekleştirdiğim süre içinde teknik yardım ve desteklerini gördüğüm Türk ve İranlı arkadaşlarıma da teşekkür ederim. Maddi Manevi desteklerini esirgemeyen hayatımın her anında yanımda olan, Eğitim ve öğretim hayatım boyunca beni her yönden destekleyen, sevgili aileme derin teşekkürlerim sonsuzdur. vi ÖZET AGHALARİ, Bayram. Arkeolojik verilerin ışığında Epi-Paleolitikten Tunç Çağları sonuna kadar Anadolu-İran ilişkileri, Doktora Tezi, Ankara, 2017. Yukarıda belirtildiği başlıklı bu çalışmada Ön Asya'nın iki önemli coğrafi bölgesi olarak Anadolu-İran ilişki ve bağlantıları Epi-Paleolitik dönemden itibaren ele alınmıştır. Anadolu kökenli obsidiyen endüstrisinin ürünlerine Levant, Mezopotamya ve Zagroslarda rastlanıyor olması, kabaca M.Ö. 17.000-9.500 tarih aralığında bölgeler arasındaki bağlantıların varlığının önemli bir göstergesidir. Bununla birlikte dönemin en önemli yaşam unsuru olan yontma taş endüstrisi dikkate alındığında, aynı zaman diliminde farklı kültürel yapılanmaların var olduğu göze çarpmaktadır. Epi-Paleolitik dönemi izleyen ilk yerleşik toplum düzeninin temellerinin atıldığı Çanak Çömlek Öncesi Neolitik dönem ile birlikte Doğu Anadolu kökenli obsidiyen buluntuların günümüz İran sınırları içine ulaşması ile söz konusu ilişkilerin yeni boyutlar kazandığını söylemek mümkündür. Çanak Çömlekli Neolitik dönemde neredeyse tüm Kuzeybatı, Batı, Güneybatı ve Güney İran'da yer alan yerleşimlerde bu tür ürünler bulunmuştur. Obsidiyen buluntularına karşın, mimari, çanak çömlek, yontma taş endüstrisi, ölü gömme gelenekler ve diğer küçük buluntuları dikkate alındığında iki coğrafyanın temelde farklı gelişim sureci izlediğini söylemek mümkündür. Erken Kalkolitik (Ubaid) dönem ile birlikte Güneybatı İran ve Güneydoğu Anadolu bağımsız olarak Mezopotamya'yla yoğun bir ilişki/etkileşim halinde olmasına karşın İran-Anadolu ilişkileri açısından en az bilgiye sahip olduğumuz dönemi oluşturur. Geç Kalkolitik sürecinde Kuzeybatı İran, Güney Kafkasya ve Doğu Anadolu, Yukarı Mezopotamya ve Suriye yerleşimleri ile sıkı bir ilişki ve iletişim göstermektedir. Ardından gelen Erken Tunç Çağı ile birlikte yeni bir süreç olarak temel sosyo kültürel değişimlerle ile birlikte Kura-Aras/Erken Transkafkasya kültürü Kafkasya topraklarının yanı sıra, yüksek Doğu Anadolu ve kuzeybatı İran bölgeleri tek bir kültür etkisi altına girmişlerdir. Bu dönemde yerel farklılıkları ile vii birlikte ilişiklilerin en zirve noktasına ulaştığını görmekteyiz. Söz konusu ilişkiler Orta/Geç Tunç Çağlarında Van-Urmiye boyalıları ile coğrafi açısından da sınırlanarak Demir Çağı başlangıcına kader devam ettiği anlaşılmaktadır. Anahtar Sözcükler: Anadolu, Iran, İlişki/İletişim, Epi-Paleolitik, Neolitik Çağ, Kalkolitik Çağ, Tunç Çağları viii ABSTRACT AGHALARİ, Bairam. Relation between Anatolia and İran from the Epi-Paleolithic to the end of Bronze Ages based on Archeological fainding, Ph.D Tesis, Ankara, 2016. During this study with the title which has been provided above, two important geographies of Asia Minor, the Anatolian-Iranian relations and their connections beginning with the Epi- Paleolithic period, have been dealt with. Existence of the products of Anatolian based obsidian industry at Levant, Mesopotamia and Zagros is an important indicator of connections between the regions roughly during the period of 17.000-9.500 B.C. In addition to this, when we take into consideration the industry of the Paleolithic era, which was the most important life element of the period, we notice the existence of different cultural structures during the same time period. Together with the Pre-Pottery Neolithic Period following the Epi-Paleolithic period, during when the foundation of the first established community order was laid down, obsidians with Eastern Anatolian origin reaching the Iranian borders, is a good indicator of the subject relations attaining new dimensions. It was possible to find such products during the Pottery Neolithic Period at almost all of the residential areas of Northwestern, Western, Southwestern and Southern Iran. Despite the obsidian findings, we can easily say that the two geographies basically followed different developmental processes when we take into consideration the architecture, pottery, chipped stone industry, burial customs and other small findings. Even though Southwestern Iran and Southeastern Anatolia entered into close Relationship/interaction with Mesopotamia together with the Early Chalcolithic (Ubaid) period, it constitute the period during which we have the least knowledge in terms of Iran- Anatolian relations. It is seen during the Late Chalcolithic period that Northwestern Iran, Southern Caucasus and Eastern Anatolia entered into close relations with Mesopotamia and Syria. Together with Early Bronze Age which followed it, as a new process together with basic socio-cultural changes, Kura-Aras/ Early Transcaucasian Culture, High Eastern ix Anatolia and northwestern Iranian regions, in addition to the Caucasian lands entered into the influence of a single culture. During this period, we can easily see that in addition to the local difference, relations have increased to the highest level. It is understood that the subject relations have continued to the beginning of Iron Age, by being geographically limited with Van-Urmiye Wares in Middle / Late Bronze Ages. Keywords: Anatolia, Iran, Relation, İnteraction, Epi-Paleolithic, Neolitik, Kalkolitik, Bronz Ages. x İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY ................................................................................................................ i BİLDİRİM ............................................................................................................................. ii YAYIMLAMA VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI ........................................... iii ETİK BEYAN ....................................................................................................................... iv TEŞEKKÜR ........................................................................................................................... v ÖZET..................................................................................................................................... vi ABSTRACT ........................................................................................................................ viii İÇİNDEKİLER ...................................................................................................................... x KISALTMALAR DİZİNİ ................................................................................................... xiv HARİTALAR DİZİNİ ......................................................................................................... xv TABLOLAR DİZİNİ ......................................................................................................... xvii LEVHALAR DİZİNİ ........................................................................................................ xviii GİRİŞ .................................................................................................................................... 1 I. Konu ...................................................................................................................... 7 II. Amaç .................................................................................................................... 7 III. Yöntem ................................................................................................................ 7 IV. Kapsam ............................................................................................................... 8 I. BÖLÜM: COĞRAFYA .................................................................................................. 10 I.1. Anadolu Coğrafyası .......................................................................................... 10 I.1.1.Yer Şekilleri ................................................................................................ 10 xi I.1.2. İklim ........................................................................................................... 15 I.1.3. Akarsuları ..................................................................................................