Jerzy Zdanowski Arabia w opisach europejskich podróżników i badaczy XVIII - XX w. Semper Warszawa 1993 Rysunki 1-8 oraz rysunek na okładce wykonała Irina Zdanowska według motywów zaczerpniętych z: Harold R. P. Dickson, The Arab of the Desert. A Glimpse into Badwin Life in Kuwait and Sa’udi Arabia, George Allen and Unwin, London 1949; Charles M. Doughty, Travels in Arabia Deserta, Random House, New York 1946; Lewis Pelly, Report on a Journey to Riyadh in Central Arabia (1865), Oleander-Falcon, Naples-New York-Cambridge, 1978; Abram I. Pierszyc, Chozjajstwo i obszczestwienno-politiczeskij stroj Siewiernoj Arawii w XIX - pierwoj trieti XX wieka, Izdatielstwo Akadiemii Nauk SSSR, Moskwa 1961. Rysunek 10 umieszczono za zgodą R. B. Serjeanta. Zdjęcie alima zostało wykonane przez autora książki. © Copyright by Jerzy Zdanowski, Warszawa 1993 © All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form of by any means without the prior permission of the publisher, Wydawnictwo Naukowe Semper © Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk lub odtwarzanie fragmentów tej książki w mediach każdego rodzaju wymaga pisemnego zezwolenia Wydawnictwa Naukowego Semper Książka wydana przy wsparciu finansowym KOMITETU BADAŃ NAUKOWYCH ISBN 83 - 85810 - 21 - 8 Redakcja, redakcja techniczna, projekt okładki, skład komputerowy, opracowanie graficzne i kolportaż: WYDAWNICTWO NAUKOWE Semper ul. Bednarska 2/4, 00-310 Warszawa, tel. 27 60 83 w. 15 Spis treści Wstąp ................................................................................................... 5 Constantin-Franęois de Volney (1753-1820) Beduini ............................................................................................... 11 George Forster Sadleir (1789-1859) Między Al-Katifem a Janbu ......................................................... 20 Johann Ludwig Burckhardt (1784-1817) Szery/^Mekki i wahhabici .............................................................43 Georg August Wallin (1811-1852) Wzgórza Szam m arów .........................................................................50 William Gifford Palgrave (1826-1888) Ar-Rijad ...............................................................................................59 Lewis Pelly (1825-1895) Emir Fajsal Ibn Turki ......................................................................66 Richard Francis Burton (1821-1890) Złoto Midjanu ..................................................................................... 77 Charles Montagu Doughty (1843-1926) Duchy A r a b ii........................................................................................ 84 Charles Huber (1847-1884) W poszukiwaniu napisów n ask aln ych ......................................... 97 Christiaan Snouck Hurgronje (1857-1936) Mekka i jej mieszkańcy .............................................................108 Harold R. P. Dickson (1881-1959) Arabia północno-wschodnia ................................................... 129 Harry St J. B. Philby (1885-1960) Przez piaski Rub’ a-Chali ......................................................... 138 Robert Bertram Serjeant (1915-1993) U grobu proroka Huda ................................................................143 Podziękowania Autor wyraża podziękowanie wydawnictwom: Mouton, Macmillan, Random House, E. J. Brill, Harper Collins, Constable za wyrażenie zgody na opublikowanie przetłumaczonych fragmentów tekstów. Teksty R. B. Serjeanta publikowane są za zgodą autora. Pragnę podziękować dr R. L. Bidwellowi z Centre for Middle Easter Studies Uniwersytetu Cambridge za uwagi dotyczące biografii niektórych podróżników angielskich oraz dr Dorocie Girard z Uniwersytetu w Nantes za pomoc w przygotowaniu tekstów francuskich. Wstąp Pierwsza europejska ekspedycja naukowa do Arabii wyruszyła z Danii w 1761 r. Po czterech latach z pięciu jej uczestników do Europy powrócił tylko jeden. Losy tej wyprawy były nie mniej dramatyczne niż historia wyprawy Livingstone’a do Afryki, ale przez długi czas pozostawała ona w cieniu europejskich ekspedycji do Afryki i Ameryki Południowej. Tymczasem początek odkrywania Półwyspu Arabskiego, leżącego na skrzyżowaniu dróg między światem śródziemnomorskim a Afryką Wschodnią, Indiami i Chinami, sięga czasów starożytnych Egipcjan, Fenicjan oraz Aleksandra Wielkiego. Wiadomo, że Sume­ rowie podróżowali wokół wybrzeży Maskatu w poszukiwaniu złota. Ówczesnych żeglarzy i kupców przyciągały najbardziej wonności Arabii oraz skupiska ludności na południo­ wych i południowo-zachodnich krańcach Półwyspu Arabskiego. Sprzyjające warunki naturalne określiły powstanie w tej części Arabii ośrodków kultury i cywilizacji nie ustępujących pod względem rozwoju krajom basenu Morza Śródziemnego. Wzmianki 0 Arabii znajdujemy w dziełach autorów starożytnych, m.in. Strabona. Jednak generalnie Półwysep Arabski był zbyt ubogi i zbyt trudno dostępny, aby przyciągnąć zdobywców. Toteż najazdy na Arabię były rzadkie. W czasach Oktawiana Augusta do Arabii południo­ wej wyprawiło się 11 tysięcy żołnierzy rzymskich pod wodzą Aeliusa Gallusa. Po 6 miesiącach marszu dotarli oni do Nadżranu, gdzie rozbili w 24 r. przed naszą erą miej­ scowe plemiona, ale mimo zwycięstwa zawrócili ze względu na ogromne trudności. W czasach nowożytnych wyprawę do Arabii podjął pasza Egiptu Muhammad Ali. Wojska egipskie dotarły przez piaski aż do Arabii centralnej i okupowały ten teren przez kilka­ naście lat. Jednak w końcu Egipcjanie wycofali się, gdyż wobec ubóstwa kraju koszty okupacji okazały się bardzo wysokie. W wyniku pierwszych zainteresowań Arabią powstały opracowania geograficzne 1 kartograficzne — anonimowy informator o warunkach nawigacji na Morzu Czerwonym i Oceanie Indyjskim znany jako Periplus z Morza Erytrejskiego oraz pochodząca z około 150 r. naszej ery mapa Arabii, która pozostawała najbardziej dokładną mapą przez półtora tysiąca lat. W wiekach X -X IV święte miasta islamu w Arabii odwiedzają znani podróżnicy arabscy, a wśród nich Ibn Jakut (XIII w.) i Ibn Battuta (XIV w.). Jeśli chodzi o Europejczyków, to Arabię penetrowali podróżnicy dwojakiego rodzaju. Pierwszych interesowała Arabia jako kolebka islamu i ludzie ci starali się dotrzeć — najczęściej w przebraniu — do Mekki i Medyny. Drudzy pragnęli poznać Arabię jako jeszcze jeden dziewiczy obszar i interesowali się albo współczesnymi im mieszkańcami Arabii, albo historią tego kraju. Ci, których interesowała przedislamska historia Arabii, poszukiwali na tym terenie śladów dawnej kultury materialnej, m.in. napisów naskalnych. Pierwszy etap europejskiego badania Arabii przypada na wieki X V -X V III. Wielu Europejczyków zobaczyło wówczas Arabię nie z własnej woli, lecz jako niewolnicy. Uważa się, że pierwszym europejskim podróżnikiem, który pozostawił opis poznanej części Arabii był Portugalczyk Pedro de Covilhao. Był on w Adenie w 1493 r. w związku z podróżą do Etiopii. Pierwsza dłuższa podróż po Arabii wiąże się natomiast z imieniem Włocha Ludowico di Varthemy, który przez Syrię i Palestynę dotarł z karawaną pielgrzymów do Mekki. Jego książka o tej podróży ukazała się w Rzymie w 1510 r. W 1513 r. Portugalczycy pod wodzą Affonso De Albuquerque atakowali Aden w ra­ mach zwalczania handlu muzułmańskiego na Morzu Czerwonym. Podobno jeden z kapi­ tanów portugalskich o imieniu Gregorio da Quadras wyprawił się z Jemenu w głąb Półwyspu Arabskiego i dotarł aż do wybrzeży Zatoki Perskiej. Byłby on w ten sposób pierwszym Europejczykiem, który przeciął Arabię. Ekspedycja duńska do Jemenu podjęta w latach 1761-1764 była tylko pierwszym krokiem na drodze do poznania przez Europę Arabii i wiedza Europejczyków o tym obszarze pozostawała fragmentaryczna jeszcze przez wiele lat. Prawdziwe odkrywanie Arabii zaczyna się na początku XIX w., a kopalnią wiedzy stają się materiały zebrane w tak zwanych „czterech złotych dekadach” — latach 40-70-tych. Każda z tych dekad związana była z osobą innego podróżnika i badacza: lata 40-te — zG .A . Wallinem; lata 50-te — z R. F. Burtonem; lata 60-te — z osobą W. G. Palgrave’a; lata 70-te — z Ch. M. Doughtym. W tym czasie przeprowadzone zostają badania Zatoki Perskiej przez pracowników brytyjskiej administracji kolonialnej w Indiach. W rezultacie tych badań powstają mapy nawigacyjne i poznane zostaje wschodnie wybrzeże Półwyspu Arabskiego. Zainteresowa­ nie państw europejskich Półwyspem Arabskim w XIX w. miało podłoże głównie politycz­ ne. Możliwości gospodarcze obszaru poznane zostały w końcu XVIII w. i ocenione jako niewielkie. Podstawą takiej oceny stał się raport Johna Manesty’ego z angielskiej Kom­ panii Wschodnioindyjskiej, z którego wynikało, że region Półwyspu Arabskiego i Zatoki Perskiej posiada bardzo ograniczone możliwości prowadzenia wymiany handlowej, m. in. w następstwie głębokiego drenażu obszaru z zasobów pieniężnych w okresie europejskie­ go handlu kompanijnego. W opisie Manesty’ego Arabia jest krajem ubogim, tkwiącym głęboko w przeszłości, bez jakichkolwiek nadziei na lepsze bytowanie swoich mieszkańców. Zainteresowanie Arabią w wieku X IX wynikało z określonego ukształtowania się mapy świata w okresie handlu kompanijnego. Odkrycie dla gospodarki światowej Indii i podporządkowanie jej Wielkiej Brytanii stworzyło specyficzny układ powiązań mię­ dzynarodowych, w którym Indie zajęły miejsce obszaru peryferyjnego, ale jednocześnie stały się metropolią — punktem odniesienia dla wielu sąsiadujących z nią terenów w Azji. Takim terenem peryferyjnym wobec Indii stał się Półwysep Arabski, a zwłaszcza jego wybrzeża omywane przez wody Zatoki Perskiej i Oceanu