ZACHODNIE WZORCE I WSCHODNIE REALIA ZACHODNIE WZORCE I WSCHODNIE REALIA Przedstawicielki elit prowincjonalnych w XIX i pierwszej połowie XX wieku redakcja Małgorzata Dajnowicz Białystok 2009 Recenzent Prof. dr. hab. Jadwiga Hoff Korekta językowa S. Kęska Skład i łamanie Jacek Chańko Projekt okładki Andrzej Dajnowicz © Copyright by Małgorzata Dajnowicz, 2009 © Copyright by Muzeum Przyrody w Drozdowie, 2009 Fotografi e pochodzą ze zbiorów Archiwum Nauki PAN i PAU, sygn. K.III-155, nr 772, archiwum rodzinnego Krystyny Witkowskiej oraz ze zbiorów autorów ISBN 978-83-924267-7-6 Wydawcy Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku Plac Uniwersytecki 1, 15-420 Białystok tel. 85 745 74 44 Muzeum Przyrody w Drozdowie Drozdowo, ul. Główna 38 tel./fax 86 219 20 81 [email protected] www.muzeum-drozdowo.pl Zrealizowano przy wsparciu fi nansowym Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymstoku Druk Białystok, tel. 85 7404704 [email protected] SPIS TREŚCI Małgorzata Dajnowicz Słowo wstępne . 7 O KOBIETACH NIEPROWINCJONALNYCH Piotr Sawicki Sofía Casanova i Izabela Lutosławska wobec hiszpańskiej tragedii. Doświadczenia i wnioski . 11 Monika Bednarczuk O próbie mariażu powieści katolickiej i popularnej – twórczość Izabeli Lutosławskiej -Wolikowskiej . 21 Krzysztof Buchowski Kobiety w litewskim odrodzeniu narodowym . 39 W MIASTACH NIE TYLKO PROWINCJONALNYCH Monika Piotrowska -Marchewa Kobiety i fi lantropia. Uwagi o zaangażowaniu przedstawicielek polskich elit w działalność dobroczynną w XIX wieku . 49 Grażyna Wyder Działalność społeczno -emancypacyjna przedstawicielek polskich elit intelektualnych w Poznańskiem na przełomie wieku XIX i XX . 69 Adam Dobroński Inteligentki prowincji w Łomżyńskiem XIX/XX w. 85 Andrzej Matusiewicz Kobiety w życiu społeczno -kulturalnym Suwałk przed 1914 rokiem . 103 Małgorzata Dajnowicz Zachodnioeuropejskie wzorce emancypacyjne na polskiej prowincji w początkach XX wieku. Wpływ Elizy Orzeszkowej i Marii Konopnickiej na poglądy i działalność przedstawicielek elit ziem północno -wschodnich . 125 Nina Zielińska Patriotyczne i społeczne zaangażowanie kobiety w odbudowę Ojczyzny na przykładzie losów i działalności Kazimiery z Dąbrowskich Litwiniukowej . 139 NA WIEJSKIEJ PROWINCJI Agnieszka Chlebowska Aktywność przedstawicielek elit wiejskich Pomorza (Provinz Pommern) w organizacjach kobiecych w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku (na wybranych przykładach) . 157 Bogusława Szczerbińska Wkład ziemianek w rozwój ziemiańskiego stanu posiadania w Łomżyńskiem w początkach XX wieku . 177 Marcin Rydzewski Działalność oświatowa ziemianek w podłomżyńskich dworach w początkach XX wieku . 193 Ewelina Kostrzewska Z albumu chłopskich liderek ruchu kobiecego (Rekonesans) . 209 Indeks osobowy . 225 SŁOWO WSTĘPNE Dzieje kobiet są przedmiotem rozważań humanistów od wielu lat. Intensyw- niejsze badania nad problematyką kobiecą podjęto jednak dopiero w latach 90. XX wieku. Uczeni z różnych ośrodków akademickich w kraju skupili się wówczas wokół ośrodka warszawskiego, wydaje się że przodującego w badaniach nad kwe- stią kobiecą również w dniu dzisiejszym. Problematyka dotycząca przedstawicielek elit społecznych, zawodowych, reprezentantek inteligencji, ziemiaństwa czy drobnomieszczaństwa była już przedmiotem rozważań uczonych. Mimo opublikowania wielu prac prezentują- cych różnorodne ujęcie powyższego zagadnienia, nadal widzi się potrzebę pro- wadzenia badań szczegółowych, obejmujących różne pola aktywności środowisk kobiecych z poszczególnych grup społecznych, zawodowych, terytoriów ziem pol- skich czy ościennych. Kobiety przedstawiane w opracowaniu reprezentowały elity miejskie (środo- wiska inteligenckie, mieszczańskie) oraz wiejskie (ziemiańskie, chłopskie). Więk- szość opracowań dotyczy polskich reprezentantek elit, przedmiotem zainteresowa- nia autorów stały się również kobiety niemieckie oraz litewskie. Przedstawicielki elit kobiecych związane były z różnymi prowincjami ziem polskich oraz ościen- nych XIX i pierwszej połowy XX wieku. Największym zainteresowaniem autorów cieszy się aktywność kobiet związanych terytorialnie lub emocjonalnie z prowin- cją północno -wschodnich ziem polskich, ale analizowano też wybraną działalność elit kobiecych z zaboru rosyjskiego i pruskiego, w tym m.in. z obszaru prowincji łowickiej, pomorskiej czy Poznańskiego. Potwierdzają się wcześniejsze ustalenia dotyczące bardziej śmiałego samoor- ganizowania się kobiet w zaborze pruskim niż w rosyjskim (w szczególności w XIX wieku), kobiet miejskich (zwłaszcza wielkomiejskich) w porównaniu do mieszka- nek wsi. Biorąc pod uwagę czas powoływania różnego rodzaju organizacji sku- piających aktywną część elit kobiecych, jako przodujące wskazać należy ziemie zachodnie (przykładem prowincja pomorska), na obszarze których dojrzałe inicja- tywy kobiece formowały się już w XIX wieku. Intensywniejsza społeczna aktywność elit kobiecych przypadła w zaborze rosyjskim na okres po 1905 roku. W pewnym zakresie, biorąc pod uwagę różnorodną organizacyjną aktywność kobiecą, ziemie zachodnie (pruskie) stanowić mogły również wzorzec dla ziem wschodnich (zaboru 8 Zachodnie wzorce i wschodnie realia rosyjskiego). Przedstawicielki opisywanych elit łączyło odczucie ciążenia prowin- cjonalizmu, wynikające z położenia terytorium, na którym mieszkały i działały, czasami objawiające się w postaci braku wsparcia ze strony części świata kobie- cego czy męskiego. Na prowincjonalizm społeczeństwa, ujawniany w niezrozumie- niu dążeń kobiet, wskazywały zwłaszcza przedstawicielki elit walczące o szeroko rozumiane równouprawnienie. Po wstępnej analizie pól aktywności kobiet z kręgów elit wyłania się obraz różnorodnych form ich zaangażowania w działalność „pozadomową”. Bez względu na prowincję, działalność ta w największym stopniu dotyczyła zaangażowania w prace oświatowe, dobroczynne, gospodarcze, działania patriotyczne. W ich zaangażowaniu społecznym przeważały formy tradycyjne, znajdujące się w orbi- cie wpływów politycznych środowisk konserwatywnych czy nacjonalistycznych (narodowych). Wśród elit miejskich poszczególnych prowincji wzbudzały zainte- resowanie płynące z Zachodu prądy liberalne, wskazujące na walkę kobiet o rów- nouprawnienie. Zachodnie wzorce przyjmowane były i przez same kobiety zazwy- czaj sceptycznie, z dużą dozą ostrożności i rozwagi. Kluczową rolę w tym miejscu odrywało bliższe i dalsze otoczenie, towarzyszący ich działalności „klimat środowi- skowy”. Najczęściej jednak również najwybitniejsze przedstawicielki elit stawiane sobie cele społeczne realizowały w tzw. mikroobszarach, makroobszary pozosta- wiając światu męskiemu1. Większość opracowań zamieszczona w niniejszym tomie została zaprezento- wana podczas konferencji naukowej zatytułowanej Przedstawicielki elit prowin- cjonalnych w pierwszej połowie XX wieku, zorganizowanej 4 września 2009 roku przez Muzeum Przyrody w Drozdowie oraz Instytut Historii Uniwersytetu w Bia- łymstoku. Sesja naukowa towarzyszyła obchodom 25-lecia powstania muzeum drozdowskiego, siedziby rodziny ziemiańskiej Lutosławskich, z którą związane były także niektóre bohaterki tej publikacji. Białystok, 15 grudnia 2009 roku Małgorzata Dajnowicz 1 Zob. M. Bednarczuk, O próbie mariażu powieści katolickiej i popularnej – twórczość Izabeli Lutosławskiej -Wolikowskiej (w niniejszym tomie). O KOBIETACH NIEPROWINCJONALNYCH Piotr Sawicki Wrocław [email protected] SOFÍA CASANOVA I IZABELA LUTOSŁAWSKA WOBEC HISZPAŃSKIEJ TRAGEDII. DOŚWIADCZENIA I WNIOSKI Impulsem do mojego artykułu są dwa teksty – opublikowane w pierwszych miesiącach hiszpańskiej wojny domowej przez matkę i córkę – Sofíę (Zofi ę) Casa- nova Pérez Eguía de Lutosławski (Lutosławską) i Izabelę Lutosławską (po mężu Wolikowską) – odnoszące się do walczących w tym kraju stron oraz (w szczegól- ności manifest tej drugiej, zatytułowany Oskarżam) do reakcji polskiej opinii pub- licznej na wydarzenia rozgrywające się za Pirenejami. Wspólnym tematem obu jest zmaganie się Hiszpanii z inwazją bolszewicką, które w lipcu 1936 roku przy- brało formę krucjaty – Cruzada Española. Tak zresztą brzmi tytuł koresponden- cji Sofíi Casanovy, jaką na swych łamach wydrukowało 14 stycznia 1937 roku sewilskie „ABC”1, gazeta, z którą osiedlona w Polsce poetka, pisarka i dzienni- karka rodem z Galicji współpracowała od lat blisko trzydziestu, ogłaszając arty- kuły zaopatrzone nagłówkiem ABC en Polonia2. Tym razem autorka, która – choć sama nigdy nie pisała po polsku, od chwili, gdy weszła do rodziny Lutosławskich, stała się Polką, nie przestając być Hisz- panką (słowa jej wnuczki, Zofi i Marcinek3) – donosiła swym rodakom, że od pierw- szego dnia powstania w obronie honoru i niepodległości Hiszpanii wierzyła w jego triumf i, wraz z córkami i wnukami, w prasie, odczytach publicznych, w szkołach 1 S. Casanova, La Cruzada Española, „ABC” (Sevilla), 14 I 1937. Cyt. za: Fernando Díaz- -Plaja, Si mi pluma valiera tu pistola. Los escritores españoles en la guerra civil, Barcelona 1979, s. 94-95. 2 Najstarszy z wychodzących do dziś dzienników hiszpańskich ukazywał się do 1936 roku w Madrycie, gdy podczas wojny domowej redakcję przejęli republikanie, zmieniając orientację na lewicową, poprzedni redaktorzy rozpoczęli ponownie wydawanie pisma w podległej frankistom Sewilli – do roku 1939 ukazywały się zatem dwie różne gazety o tym samym tytule. Przebywa- jąca w Warszawie pisarka wznowiła współpracę z „ABC” po wojnie domowej, ale wkrótce przestała w nim publikować, gdyż otrzymała od wydawcy stanowczy zakaz wypowiadania się na temat nie- mieckiego okupanta swej przybranej ojczyzny. Zob. M. Filipowicz -Rudek, Trudna