Historia ziemi lipskiej mgr Władysław Czarnecki Historię tych ziem, które po wiekach całych zaczęto nazywać ziemią lipską, można by zacząć nawet od 10 tys. lat wstecz, kiedy ustąpił ostatni lodowiec, który swoim potwornym ciężarem, bo sięgał aż 2 km w górę i naniesionym aż ze Skandynawii materiałem skalnym, orząc tą ziemię jak lemiesz pługa, pozostawił zdenudowane już w tej chwili pagórki, moreny denne i czołowe oraz dolinę Biebrzy, którą masy topniejącego lodu spływały pradolinami Niemna, Biebrzy, Narwi, Wisły, Noteci i Warty hen ku cieplejszym obszarom Renu, gdzie nie blokowane przez góry lodu wpadały do oceanu. Topniejąc, lodowiec pozostawił jeszcze jedną pamiątkę – naniesionych piasków, żwirów i zmiażdżonych skał nie mógł zabrać ze sobą z powrotem do Skandynawii, pozostawiły więc spływające wody lodowca, rozległe na ponad 1 tys. km2, sięgające kilkadziesiąt, a czasem kilkaset metrów w głąb ziemi zmiażdżone skały, żwiry i piaski, nazwane później przez geologów sandrem augustowskim. Z biegiem czasu na tym sandrze wyrosła puszcza, a ponieważ rolnicza przydatność piasków jest praktycznie żadna, to pozwoliło tej puszczy przetrwać do czasów obecnych, w przeciwieństwie do innych, które rosnąc na żyznych, rolniczych ziemiach, zostały wycięte w pień. W ówczesnej tundrze zaczęły się pojawiać pierwsze hordy ludzkie, a w okolicach dzisiejszego Wołkusza archeolodzy znaleźli ślady bytowania najpierwszych mieszkańców tych ziem. Jest to zespół obozowisk – bo trudno tu mówić o siedzibach – z epoki późnego paleolitu. Materialne dowody tego przechowuje m. in. lipskie muzeum w postaci krzemiennych grotów strzał, skrobaczek skór, tłuków ziarna itp. Jeszcze później ziemie te opanowane zostały przez Jaćwież, a górna Biebrza stała się ich południową granicą. Zgodnym wysiłkiem książąt mazowieckich, litewskich bojarów i krzyżackich komturów po kilkuset latach bezpardonowych walk Jaćwingowie zostali wymordowani, niczym Indianie w Ameryce Północnej, a zostały po nich tylko nazwy topograficzne. Przyjmuje się, że 1283 to rok ostatecznej klęski Ja ćingów i załamania się ich wszelkich struktur społecznych. A na terenach pojaćwieskich rozpoczęły się walki wszystkich ze wszystkimi. Wzajemne – najpierw zaczepne, a później odwetowe - najazdy litewsko-krzyżacko- mazowieckie trwały przez cały XIV i XV wiek. Granice ustalane siłą i prawem kaduka, zmieniały się jak pory roku – kto w danym momencie silniejszy, ten zajmował większy teren. W tych warunkach o stałym osadnictwie przez ponad 100 lat nie mogło być mowy. Dopiero klęska grunwaldzka uspokoiła Zakon Najświętszej Maryji Panny i rycerze mogli ustąpić pola dyplomatom. W 1422 r. na wyspie jeziora Melno (obecnie k/ Grudziądza, na ziemi chełmińskiej) podpisano tzw. pokój melneński i wytyczono granice, które – o dziwo – z niewielkimi zmianami przetrwały do dzisiaj. Największym beneficjentem pokoju melneńskiego okazała się Litwa – przypadły jej prawie całe tereny pojaćwieskie, z wyjątkiem okolic dzisiejszego Ełku, Olecka i Gołdapi, które zagarnęli Krzyżacy. Najsłabszymi okazali się książęta mazowieccy, praktycznie niczego nie uzyskując. Ziemie wokół Lipska znalazły się w granicach Litwy w ogromnym województwie trockim. Rozpoczęła się ich kolonizacja, posuwająca się na początku dolinami trzech rzek; Biebrzy, Wołkuszanki i Czarnej Hańczy. Najpierw była to kolonizacja sezonowa. Poddani książąt i bojarów litewskich otrzymywali prawo tzw.wchodów do puszczy – byli to bartnicy, rybacy, kosiarze, wytwórcy dziegciu i potażu , dawni hutnicy wytapiający rudy darniowe. Dla swoich potrzeb budowali szałasy i budy mieszkalne, zaczątki niejednej wsi. Z bogactwa puszczy zaczęły też korzystać ówczesne elity społeczne, bezlitośnie eksploatując przebogate tereny łowieckie. Żeby 1 polowanie było jednak skuteczne i satysfakcjonujące, trzeba znać zwyczaje zwierząt, ich miejsca pobytu, szlaki którymi się przemieszczają. Wszystkie te zadania powierzono specjalnej straży leśnej zwanej osoką, a strażników nazywano osocznikami. Dodatkowo pilnowali oni puszczańskich bogactw przed nieuprawnionymi kłusownikami i szabrownikami. Wokół puszczy, jak grzyby po deszczu zaczęły wyrastać wsie osockie - Bohatery, Starożyńce, Markowce, Kurianka.To był początek stałego osadnictwa na tych ziemiach. Powstały liczne Świacki, Lipsk (późniejsza Hołynka), Lipsk Murowany (obecnie między Siółkiem a Kopczanami), Rohożyn, Rygałówka. W Bartnikach i Rakowiczach osiedlono specjalistów od wybierania miodu leśnym pszczołom, a w Skieblewie zwykłych pańszczyźnianych chłopów. Za najstarszą wieś w tej okolicy uchodzi wymierająca dzisiaj Ponarlica, założona ok. 1450 r. przez nieznanego rusińskiego bojara. Potem odkupił Ponarlicę inny bojar Sieńko Iwanowicz, a w dokumencie z 1498 r. Wielki Książę Litewski Aleksander potwierdził nadanie Ponarlicy jego zięciowi Makarowi Iwanowiczowi. Odtąd Ponarlica należała do jego potomków Makarowiczów, później Paszkowskich, Syruciów, Buchowieckich, a na końcu właścicielem, już tylko folwarku Ponarlica, został w latach 30-tych XX wieku J. Skokowski. Po nim folwark rozparcelowano, ziemię przydzielono rolnikom, a Ponarlica dzisiaj w oczach marnieje. Warto też wspomnieć o innej wsi w gminie Lipsk – Bohaterach. To wieś osoczników, najdłuższa stażem, bo osokę zlikwidowali tutaj dopiero carscy czynownicy w 1795 r. ( III rozbiór Rzeczpospolitej szlacheckiej), gdy okazało się, że carowie na swoje tereny myśliwskie wybrali Puszczę Białowieską. Przez ok. 300 lat w Bohaterach mieszkali osocznicy. Ale los tej kategorii „ludzi książęcych” nie był szczęśliwy. Stopniowo, w trakcie dosyć długiego procesu, zamieniani byli w chłopów pańszczyźnianych. Szczególne zasługi położył w tym dzierżawca królewszczyzn i ich reformator, działający na tych terenach w latach w latach 1765 – 1780, podskarbi litewski, którego najstarsze pokolenie lipszczan wspomina ze zgrozą i niesmakiem, Antoni Tyzenhauz, herbu Bawół. Nawet lipskich mieszczan zmusił przez kilka lat do odrabiania pańszczyzny. Tymczasem na ziemiach między Biebrzą a Czarną Hańczą zaczęło się robić tłoczno. Jedni bojarzy drugim wchodzili w paradę, podbierali puszczańskie bogactwa, dochodziło do konfliktów, a intensywna eksploatacja puszczy znacznie osłabła. Aby odwrócić ten trend i wprowadzić jakiś porządek i ład na polecenie Wielkiego Księcia Litewskiego Kazimierza Jagiellończyka ( wszak jesteśmy cały czas na Litwie, nie w Koronie, gdzie Kazimierz Jagiellończyk był królem) starosta grodzieński i marszałek nadworny Stanko Sudiwojewicz przeprowadził podział lasów. W latach 1464–1476 wielki obszar puszczański przydzielono do zamku w Grodnie i nazwano Puszczą Grodzieńską, a w puszczy wydzielono pasy lasów biegnące równoleżnikowo, powierzając ich zarządzanie namiestnikom osadzonym w puszczańskich dworach. Nowy Dwór dał swoją nazwę Puszczy Nowodworskiej. Ziemie lipskie znalazły się w pasie Puszczy Perstuńskiej zarządzanej przez dwór książęcego namiestnika w Perstuniu. Ta nazwa Puszcza Perstuńska była używana przez ponad 400 lat, bowiem dopiero w latach 80-tych XIX w. upowszechniła się nazwa „Puszcza Augustowska”. Na północ od Puszczy Perstuńskiej rozciągał się pas Puszczy Przełomskiej (dwór w Przełomiu), jeszcze dalej była Puszcza Merecka (dwór w Mereczu), a samą północ puszczy grodzieńskiej zajmował pas Puszczy Olickiej (dwór w Olicie). Wszystkie te puszcze były własnością Wielkiego Księcia, ale dosyć krótko. Litewscy książęta mieli gest i szczodrą rękę. Poprzez różnorakie nadania i nadziały dobra książęce w szybkim tempie stawały się dobrami magnatów, bojarów i całych rodów szlacheckich. Dzięki takim właśnie beneficjom i mariażom polityczno-matrymonialnym wyodrębniła się Puszcza Jaminy i Puszcza Rajgrodzka – chociaż ta ostatnia znalazła się w granicach województwa podlaskiego utworzonego w 1520 r., a w 1596 r przekazanego przez Zygmunta Augusta Koronie Polskiej wraz z trzema innymi województwami ukraińskimi. To miało przede wszystkim zachęcić koroniarzy do przyjęcia unifikacji Litwy i Korony na warunkach określonych Unią Lubelską. Unia personalna – ten sam władca panował w obu krajach – stawała się 2 unią realną. Miało to swoje ważkie konsekwencje w późniejszym czasie w postaci nasilonej i postępującej bez większych przeszkód polonizacji ziem w dorzeczu Biebrzy, położonych w województwie trockim. Ziemie te bowiem kolonizowali litewscy Rusini, a szczególne zasługi przypadły dwóm rodom; Chreptowiczów i Wołłowiczów. Od połowy XVI w. coraz silniejsze stawały się na tych ziemiach wpływy polskie, czemu sprzyjała działalność osadnicza szlacheckich posesorów i wpływ kościołów katolickich oraz zakonów obdarzonych tutejszymi dobrami. Przekształceniom uległy także nazwiska ruskie, które traciły dawne brzmienie, np. Omelan – Milanowski, Dyć – Dyczewski, Horoszko – Choroszewski, Sieńko – Sieńkowski, Dzienis – Dzieniszewski, Olecy – Olecki, Maksim – Maksimowicz, Korzun – Korzunowski – Karanowski, Szczuka - Sztukowski. Proces polonizacji trwał przez cały XVIII i jeszcze w początkach XIX wieku. Najbardziej spolszczyła się ludność zamieszkująca ziemię nad Brzozówką, płynącą obok Suchowoli i Korycina. Po stronie wschodniej puszczy silniejszej polonizacji ulegały wsie koło Nowego Dworu, najsłabszej koło Krynek. W procesie polonizacji dużą rolę odegrała fundacja w 1661 r. kościoła i klasztoru dominikanów w Krzywymstoku, zwanym odtąd Różanymstokiem, osadzenie dominikanów w 1684 r. w Krasnyborze oraz ufundowanie klasztoru w Klimówce. Kronika klasztoru różanostockiego wymienia między innymi misjonarza o. Warzwyńca Owłoczyńskiego, który przez 12 lat był niezmordowanym kaznodzieją, a zmarł podczas głoszenia misji. Przez ten okres