Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk PAMIĘTNIK Literacki CZASOPISMO KWARTALNE POŚWIĘCONE HISTORII I KRYTYCE LITERATURY POLSKIEJ Rocznik CV, zeszyt 1 1-4.indd 1 2014-03-11 15:07:37 Z A Ł O Ż O N Y W R O K U 1 9 0 2 P R Z E Z T O W A R Z Y S T W O L I T E R A C K I E I M I E N I A A D A M A M I C K I E W I C Z A Komitet redakcyjny: GRAŻYNA BORKOWSKA (redaktor naczelny), MICHAŁ GŁOWIŃSKI (zastępca redaktora naczelnego), TERESA KOSTKIEWICZOWA (zastępca redaktora naczelnego), ADAM DZIADEK, WOJCIECH GŁOWALA, LUIGI MARINELLI, ANDRZEJ SKRENDO, LUDWIKA ŚLĘKOWA, KRZYSZTOf TRYBUŚ Sekretarz redakcji: ZOfIA SMOLSKA Projekt okładki: JOANNA MUCHO Na okładce: A. Wasniecow, projekt dekoracji do opery N. Rimskiego-Korsakowa Legenda o niewidzialnym grodzie Kiteziu i dziewicy Fiewronii Opracowanie redakcyjne i korekta: MICHAŁ KUNIK, AGNIESZKA MAGREL, JOANNA NOWAK, ZOfIA SMOL- SKA, DOROTA UCHEREK Tłumaczenie streszczeń: TOMASZ P. GÓRSKI Opracowanie typograficzne i łamanie: Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Zrealizowano w ramach Programu Operacyjnego „Promocja Literatury i Czytelnictwa” ogłoszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego © Copyright by Instytut Badań Literackich PAN and Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza, Wrocław–Warszawa 2014 Objętość: ark. wyd. 20; ark. druk. 15,5 Nakład: 600 egz. 1-4.indd 2 2014-03-11 15:07:37 Od tego roku funkcję współwydawcy „Pamiętnika Literackiego” pełnić będzie Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza – historycznie rzecz biorąc, inicja- tor i pierwotny właściciel pisma. Przez ostatnich kilkanaście lat pomoc w staraniach o jego byt materialny świadczyła fundacja Akademia Humanistyczna, założona przy Instytucie Badań Literackich PAN. Zarządowi fundacji, jej dawnym i obecnym władzom, szczególnie zaś Pani Profesor Elżbiecie Sarnowskiej-Temeriusz, dzięku- jemy za wyjątkową życzliwość, a Instytutowi za zgodę na ten symboliczny powrót do źródeł. Redakcja 1-4.indd 3 2014-03-11 15:07:38 1-4.indd 4 2014-03-11 15:07:38 TREŚĆ ZESZYTU Str. Od Redakcji . 3 1. ROZPRAWY I ARTYKUŁY M a c i e j G l o g e r, Rosyjski arlekin. O nierozpoznanym motywie w „Jądrze ciemności” i o Ro- sji Josepha Conrada (prolegomena do kultury rosyjskiej) . 7 M a c i e j J a w o r s k i, Ucieczka z Jasnej Polany w literaturze polskiej . 25 M a ł g o r z a t a Z e m ł a, Miłosz, Mickiewicz, Rosja ................................ 45 M a ł g o r z a t a S z u m n a, „Literatura polska jest projektem na daleką metę”: „prywatne obo- wiązki” a Miłoszowskie czytanie Rosji ....................................... 85 Zagadnienia języka artystycznego D a m i a n W e y m a n n, Poetycka i translatorska valedictio: o jednym autoprzekładzie Josifa Brodskiego . 105 2. MATERIAŁY I NOTATKI Z d z i s ł a w J e r z y A d a m c z y k, Roman Dmowski pisze do Żeromskich . 143 G r a ż y n a P a w l a k, Aurelia (Aura) Wyleżyńska – zapomniana pisarka i publicystka. Mate- riały do biografii . 157 P i o t r M i t z n e r, Udręczona dusza Jessiki. O Jewgienii Wiebier-Hiriakowej . 171 M a r z e n a W o ź n i a k - Ł a b i e n i e c, „Pióro na mustrze”. „Nowiny Literackie” w dokumentach cenzury ............................................................. 187 Ł u k a s z G a r b a l, Jan Józef Lipski w Instytucie Badań Literackich. Wczesne lata (1950– 1961) . 207 3. RECENZJE I PRZEGLĄDY P i o t r Ł o p u s z a ń s k i, O edycji zbiorowej dzieł Leśmiana. Rec.: B o l e s ł a w L e ś m i a n, Dzieła wszystkie. Zebrał i opracował J a c e k T r z n a d e l. [T. 1:] Poezje zebrane. (Warsza- wa 2010); [t. 2:] Szkice literackie. (Warszawa 2011); [t. 3:] Baśnie i inne utwory prozą. (Warszawa 2012); [t. 4:] Utwory dramatyczne. – Listy. (Warszawa 2012) . 225 S ł a w o m i r B u r y ł a, Prekursorska synteza literatury w języku jidysz. Rec.: M a g d a l e n a R u t a, Bez Żydów? Literatura jidysz w PRL o Zagładzie, Polsce i komunizmie. Kraków– Budapeszt 2012 . 230 D a r i u s z P a c h o c k i, Edytorstwo: rzemiosło na styku sztuki, sztuka na styku rzemiosła. Rec.: Ł u k a s z G a r b a l, Edytorstwo. Jak wydawać współczesne teksty literackie. War- szawa 2011 . 236 5-6.indd 5 2014-03-11 12:52:14 CONTENTS OF THE FASCICLE Page From the Editor . 3 I. TREATISES AND ARTICLES M a c i e j G l o g e r, Russian Harlequin. On an Unknown Motif in “Heart of Darkness” and on Joseph Conrad’s Russia (a Prolegomena to Russian Culture) . 7 M a c i e j J a w o r s k i, Escape from Yasnaya Polyana in Polish Literature . 25 M a ł g o r z a t a Z e m ł a, Miłosz, Mickiewicz, and Russia ............................ 45 M a ł g o r z a t a S z u m n a, “Polish Literature Is a Long Run Project:” “Private Obligations” and Miłosz’s Reading Russia ................................................. 85 Problems of Artistic Language D a m i a n W e y m a n n, A Poet and Translator’s Valediction: a Poem Written and Translated by Joseph Brodsky ..................................................... 105 2. MATERIALS AND NOTES Z d z i s ł a w J e r z y A d a m c z y k, Roman Dmowski’s Writings to the Żeromski Family . 143 G r a ż y n a P a w l a k, Aurelia (Aura) Wyleżyńska – a Forgotten Woman Writer and Publicist. Materials for a Biography . 157 P i o t r M i t z n e r, Jessica’s Tormented Soul. On Yevgeniya Veber-Hiryakova . 171 M a r z e n a W o ź n i a k - Ł a b i e n i e c, “A Drill of Pen.” “Literary News” (“Nowiny Literackie”) in Censorship Documents ................................................. 187 Ł u k a s z G a r b a l, Jan Józef Lipski at the Institute of Literary Research. The Early Years (1950–1961) .......................................................... 207 3. REVIEWS AND SURVEYS 5-6.indd 6 2014-03-11 12:52:14 1. R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Pamiętnik Literacki CV, 2014, z. 1, PL ISSN 0031-0514 MACIEJ GLOGER Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz ROSYJSKI ARLEKIN O NIEROZPOZNANYM MOTYWIE W „JĄDRZE CIEM- NOŚCI” I O ROSJI JOSEPHA CONRADA (PROLEGOMENA DO KULTURY ROSYJSKIEJ) Trudno zapewne uwierzyć, że w jednym z najsłynniejszych i chyba jednym z naj- ważniejszych utworów epoki nowoczesnej pozostały jeszcze aspekty nierozpoznane lub źle zrozumiane. A tak jest z motywem Rosjanina w Conradowskim Jądrze ciemności, ukazanego w symbolicznej szacie arlekina, semiotycznie odsyłającej nas wprost do kultury rosyjskiej. Najciekawsza i najobszerniejsza interpretacja tej po- staci wyszła spod pióra Jamesa Morgana, który przykłada do niej klucz psycho- analizy Junga1. Nie można jednak całkowicie zrozumieć, jaką funkcję w opowiada- niu pełni arlekin, jeśli nie weźmie się pod uwagę jego rosyjskiego pochodzenia, a tak, niestety, poczynała sobie dotąd większość conradologów. To, co badacze stwierdzili na temat arlekina w Jądrze ciemności, może posłużyć za przykład zapo- znania i niezrozumienia ważnego motywu konstytuującego sensy wybitnego utwo- ru. „Biały aborygen” (J. W. Canario), „traditional simpleton” – ludowy prostaczek (J. Helder)2, „hippis epoki kolonialnej” (P. Czapliński)3 – to typowe przykłady takich osobliwych klasyfikacji, które świadczą o kłopotach badaczy. Ostatnio wprawdzie postać tę ciekawiej scharakteryzował Wiesław Ratajczak, wskazując na kilka istot- nych kontekstów z kultury rosyjskiej, ale zagadnienia w swym szkicu nie wyczerpał4. U Conrada refleksja nad fenomenem rosyjskim została najpełniej rozwinięta w powieści W oczach Zachodu, najprzenikliwszym dotąd utworze o rosyjskiej duszy i dramacie społecznym rosyjskiego życia pod władzą zarówno carów, jak i – wyprze- dzająco – bolszewików. W utworze tym, co istotne, nie dominuje strategia obcości, wyższości, oskarżenia, niechęci, ale strategia głębokiego współczucia, lecz także 1 J. Morgan, Harlequin in Hell: Marlow and The Russian Sailor in Conrad’s „Heart of Darkness”. „Conradiana” t. 33 (2001). 2 Cyt. jw., s. 41. 3 Zob. P. Czaplińsk i, Niebezpieczne arcydzieło. Posłowie w: J. Conrad, Jądro ciemności. Przeł. J. Polak. Poznań 2009, s. 150: „Arlekin to hippis epoki kolonialnej – szukając sensu życia, za- wędrował tak daleko od swojej ojczystej Rosji, że nie wie, jak wrócić, jego ślepe uwielbienie, które Kurtz ochoczo przyjmuje, świadczy, że Kurtz potrzebuje ludzi, którzy będą go wielbić”. Nb. w opo- wiadaniu jest dokładnie odwrotnie: to nie Kurtz potrzebuje uwielbienia, ale arlekin potrzebuje swego idola. 4 W. Ratajczak, Rosja Josepha Conrada. W zb.: Obraz Rosji w literaturze polskiej. Red. J. Fiećko, K. Trybuś. Poznań 2012, s. 374–377. I-1.indd 7 2014-03-11 15:06:36 8 ROZPRAWY I ARTYKUŁY bezradności wobec wewnętrznego rosyjskiego dramatu. Z powieści wyłania się nieznośna świadomość niemożliwości sformułowania jakiejkolwiek recepty na po- moc Rosji i jej szlachetnym mieszkańcom, takim jak Natalia Haldin. Przedstawienie bowiem głębokiej, kulturowo zakorzenionej w rosyjskiej historii, natury postaw rewolucyjnych nie tylko stanowi profetyczne ostrzeżenie przed nadejściem terroru bolszewickiego, ale również ukazuje bezpłodność wszelkich dążeń rewolucyjno- -reformatorskich przeprowadzanych na podłożu kultury zapóźnionej politycznie i cywilizacyjnie. Empatia, emocje i tragizm w opisie rosyjskiego życia są przedesty- lowane w tym utworze przez chłodne, racjonalne spojrzenie człowieka Zachodu, spojrzenie, które nieubłaganie obnaża okrutny, niepowstrzymany mechanizm, kierujący umysłowością rosyjską i pchający ją zarówno ku poszczególnym osobistym dramatom, jak też do katastrofy społecznej, narodowej, ogólnoludzkiej, metafizycz- nej w końcu.