ALt RIZA PAŞA HÜKÜMETİ PROGRAMI VE MECLİS-1 MEBUSANDAKİ YANKILARI Yrd. Doç. Dr. İhsan GÜNEŞ Ulusal kurtuluş savaşına tümüyle karşı bir politikanın yandaşı ve uygulayıcısı olan Damat Ferit Paşa padişahtan, Şeyhülislamdan ve baş- ta İngiltere olmak üzere tüm İtilaf Devletlerinden gördüğü desteğe karşın Anadolu'da gelişen ulusal harekatı durduramıyordu. Tüm gü- cünü kullanarak Sivas Kongresi'nin toplanmasını engellemek istemiş ise de başarılı olamamıştı. Damat Ferit Paşa'mn emriyle kongreyi da- ğıtmak için eyleme geçen Ali Galib ve yandaşları etkisizleştirilmişti1. Bu olay üzerine Kongre Heyeti, Damat Ferit Paşa hükümetini padi- şaha şikayet etmek üzere 11 Eylül 1919 da bir telgraf hazırlamıştı.1 Ancak bu belge padişaha sunulamamıştı. Çünkü Sadrazam Damat Ferit Paşa izin vermemiştir. Bunun üzerine "Heyeti Temsiliye" 12 Eylül 1919 da yasal bir hükümet yönetime gelinceye değin İstanbul'la resmi yazışmaların yapılmamasına karar vermiştir2. Bu karar Damat Ferit Paşa istifa edip Ali Rıza Paşa Hükümeti oluşturuluncaya değin sürmüştür. 30 Eylül 1919'da istifa eden Damat Ferit Paşa hükümetinin yerine yeni bir hükümet oluşturmak üzere Ali Rıza Paşa atanmıştır3. 1859 da İstanbul'da doğan Ali Rıza Paşa jandarma binbaşılığın- dan emekli Tahir Bey'in oğludur. 15 Haziran 1302'de kurmay yüz- başı rütbesiyle harp akademisini bitirmiştir. 21 Mayıs 1303 de Alman- ya'ya gönderilen Ali Rıza Paşa burada üç yıl kalmıştır. Ordunun çeşit- li bölümlerinde görev yapan Ali Rıza Paşa Manastır Vali ve Komu- tanlığında da bulunmuştur. Meşrutiyetin yeniden ilânından sonra 14 Ağustos 1324'de Harbiye Nazırlığına atanmıştır! Kâmil Paşa'mn Sadrazamlığı sırasında yine Harbiye Nazırlığına getirilmiştir. Balkan savaşında-Batı Ordusu Komutanı olan Ali Rıza Paşa, Tevfik Paşa 1 bkz. Nutuk c. 3. İstanbul: 1970. Belge No: 82. 2 a.g.e. belge no: 84. 85. 3 Ali Fuat Türk Geldi; Görüp işittiklerim, Ankara: 1951, s. 245-vd. 14 İHSAN GÜNEŞ Hükümetinde Bahriye Nazırı olarak görev yapmıştır4. Devlet yöneti- minde deneyimli olan Ali Rıza Paşa Sadrazamlığa atanınca şu kişi- lerden oluşan bir hükümet listesi hazırlanmıştır: Şeyhülislâm Haydarizade İbrahim Efendi Harbiye Nazırı Cemal Paşa Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa Bahriye Nazırı Salih Paşa Şurayı Devlet Reisi Abdurahman Şeref Dahiliye Nazırı Damat Mehmet Şerif Paşa Adliye Nazırı Mustafa Bey Nafia Nazırı Abuk Ahmet Paşa Ziraat ve Ticaret Nazırı Hadi Paşa Maliye Nazın Tevfik Bey Maarif Nazırı Said Bey Evkaf-ı Hümayun Nazırı : Said Bey (vekaleten)5 Padişah bu hükümet listesini onaylamış ve şu hatla bunu sadrazama bildirmiştir. "Bir müddetten beri efkâr-ı ahalide hasıl olub sui tefehhüm se- bebi ile tezayüd etmekte bulunan asâr-ı tefvika ve şikakın izalesi bey- nelehali aheng-i vifak ve vahdetin temini ve dahil-i memalikte sükûn ve intizamın takririyle şerait-i kanuniye dairesinde intihabatın bir an evvel icra ve heyet-i mebusanın içtimaa davet edilmesi matlub-ı kati- mizdir. Hemen cenabı hak kadir-i mutlak selamet-i mülk ve millete hadim olacak teşebbüsat-ı hayriyenizde muvaffak buyursun amin bihürmeti seyyidilmürselin"6. Ali Rıza Paşa başkanlığında yeni bir hükümetin kurulması üze- rine Mustafa Kemal Paşa 2/3 Ekim 1919 da tüm illere, sancak mer- kezlerine Belediye Başkanlıklarına ve Müdafaai Hukuk Cemiyetlerine bir genelge göndererek Erzurum ve Sivas Kongrelerince belirlenen ulusal örgütlere ve ulusun amaçlarına saygı göstermesi koşuluyla yeni hükümetin destekleneceğini, Ferit Paşa döneminde yaratılmış olan tüm anlaşmazlıkların giderileceğini bildirmiştir7. 3 Ekim 1919 da da Sad- 4 bkz. Mahmut Kemal İnal, Osmanlı Devletinde Son Sadrazamlar (3 b.) İstanbul: 1964, ss. 2105-2117. 5 bkz. Irade-i Milliye. 7 Teşrinievvel 1335, s. 1. Türkgeldi, a.g.e., s. 250. 6 İnal, a.g.e. s. 2111. 7 Nutuk c. 3. Belge no: 127. ALİ RIZA PAŞA HÜKÜMETİ PROGRAMI. 15 razam Ali Rıza Paşa'ya Kuvayı Milliye'nin istekleri bildirilmiştir8. Ali Rıza Paşa'nın Mustafa Kemal Paşa'dan Kongre Beyannamesi'ni istemesi hükümet hakkındaki kanıları sarsmıştır. İstanbul'a gitmeden önce Mustafa Kemal'le Milli Mücadele doğrultusunda çalışan Har- biye Nazırı Cemal Paşa'nın 4 Ekim 1919 da Mustafa Kemal'e gönder- diği telgrafta "Kabine sizinle aynı fikirdedir. Milli iradenin haki- miyetini kabul eder. Devletin dışarıya karşı şeref ve haysiyetini iade için milli iradeye ve Heyet-i Temsiliye'ye dayanacaktır"9, ifadesi de sarsılan kanıyı yerine getirmemiştir. Padişahın hattında da belirtildiği gibi hükümet Anadoluyla-İs- tanbul arasındaki kopukluğu gidermiş ilişkileri daha da ileri bir boyu- ta ulaştırmak için Salih Paşâ'yı görüş alışverişinde bulunmak üzere Anadolu'ya göndermiş ve Amasya'da yapılan görüşmeler "protokole" bağlanmıştır10. Böylece hükümet o güne kadar yasa dışı saydığı örgütü yasal ve eşdeğer olarak görmüştür. Bu durum Kuvayı Milliyeyi daha da güçlendirmek için haklı bir dayanak olmuştur. Hükümetteki kimi üyelerin olumsuz tavrına karşın Kuvayı Milliye yurt yüzeyine yayıl- mıştır. Ali Rıza Paşa'nın padişah hattında belirttiği seçim sorununa eğilmiş ve 7 Ekim 1919 da seçim kararnamesini yayınlamıştır. Bu kararname üzerine yapılan seçimlerde çoğunluğu Müdafaai Hukuk Cemiyetlerinin desteklediği kişiler kazanmıştır. Bu, padişahı meclisi açıp açmama konusunda biraz teıeddüte düşürmüş ise de ulusal güç- lerin zorlamasıyla 12 Ocak 1920 de Meclisi Mebusan toplanarak ça- lışmalarına başlamıştır11. Parlamenter sistemin kuralları işlemeye başlamıştır. Ali Rıza Paşa Hükümeti görevde kaldığı sürece izleyeceği politikayı belirle- miş ve hazırladığı Hükümet Programı (Beyannamesi) nı 9 Şubat 1336 (1920) da Meclisi Mebusan'ın birinci oturumunda bizzat kendisi okumuştur. Program genel olarak iç politika, dış politika ve maliye olmak üzere üç ana bölüme ayrılıyordu. Hükümet, göreve başlar başlamaz seçimlerin yapılarak Meclis-i Mebusanın toplanmasını, başkentle Anadolu arasında ortaya çıkan kopukluğun giderilmesini sağlamaya çalışmış ve bunda da başarı sağlamıştır. Meclis-i Mebusan 8 a.g.e. Belge no: 128. 9 Nutuk C, 1. Ankara: 1981, s. 287. 10 Nutuk C. 1. istanbul: 1970, s. 242. vd. C.3. Belge No: 159, 160. 11 bkz. Meclis-i Mebusan gabıt Ceridesi IV. Dönem 1336. İhsan Güneş "Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinden Halk Fırkasına Geçiş" Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. 3 (Mart 1987) s. 430 vd. 16 HSAN GÜNEŞ toplanıp ulusal irade mecliste toplandığına göre Meşrutiyet kuralları- nın uygulanmasına herhangi bir engel kalmamıştır denildikten sonra, Hükümetin izleyeceği iç politika da gözönünde bulundurulacak ilke- ler şu noktalarda toplanmıştır. "Taraf-ı hükümetten evvelce neşrolu- nan beyannamede teşrih idilen makasıdki siyasî zümrelere karşı bi- taraflılıktan ayrılmamak kavanin-i mevcude ahkâmına tamamiyle riayetkar olarak bilatefrik-i cins ve mezheb herkesin kanunen mah- fuz olan hukukunu masun tutmak, sükûn ve asayişi halelden vikayeye ve intizam-ı idareyi mümkün olduğu kadar meh-ma emken temine sarf-ı ma-hasıl (hasıl olan) istitaat eylemek ve vatan-ı azizimizin, saadet ve selameti etrafında bütün hissiyat ve temayyülat-ı milliyeyi cem ide- bilmek in'ikadma muntazır olduğumuz müsalahanm şeraitini tanzim idecek olan mecliste saltanat ve millet ve hükümet yek-dil ve yek- cihet olarak temsil edilmektir." Ülkede yapılacak ıslahatlar konusunda ise şu noktalar üzerinde durulmuştur. "îdare-i devletin muhtac-ı ıslah olduğu müttefik-i aleyh bir hakikattir. Bir asra karıb müddetten beri zaman zaman devletçe tasavvur olunan ıslahatın tamamen tatbik ve semeratmın hakkıyla iktidafı müyesser olamamıştır. Bunun dahili ve harici ilel ve esbab adîdesi vardır. Bu cihetle hükümetçe tarz-ı tatbik ve tevessül-ü değiş- tirmek ve bu babda kaide ve esasat-ı cedide vaz olunmak mecburi görülmüştür. İdare-i vilayatta vâsi mikyasta tevsic-i mezuniyet usulu ihtiyar olunmak ve bu usûl icabmca mecalis-i umumiyenin selahiyeti- ni tevsi ve hidematı mahalliyeyi uhdesine ihale ve tevdie eylemek, ne- vahi teşkilatını bir an akdem mevki-i icraya vaz ile idarenin en küçük kısmı olan nahiyeyi memalik-i mutemeddinede meri usullere tevfikan bir cüz-i tam şekline koyarak ona göre icabat-i hukukiye ve idaresini tayin etmek, ekalliyetlerin hukukunu teminen Meclis-i umumiye ve belediyede temsil-i nisbî kaidesine tevessül olunmak, kavanin ve niza- mat ne kadar mükemmel olursa olsun tamamiyle ve hakkıyla tatbik olunmadıkça semerat-ı mamule ve muntazıraya dest-ers olunamaya- cağı tahakkuk etmiş bir keyfiyet olmağla umuru adliye ve maliye ve nafia ve inzibatiyede ve hatta idarei mülkiyede kavaninin tamamen tatbikini teftiş ve temin eylemek üzere ecnebi erbab-ı vukufuna müra- caatla onlara emr-i teftişte selahiyet-i kâfiye vermek, işte kast ettiğimiz ıslahatın esasları bunlardır. Bu esasatın tatbik ye icrası tekerrür ettiği takdirde lazım gelen levayih-i kanuniyenin meclis-i âlinize takdimi tabiidir." Programın ikinci kısmını oluşturan dış politika bölümünde ise başlıca şu noktalar üzerinde duruluyordu. "Tarafımızdan ve düveli AL RIZA PAŞA HÜKÜMETİ PROGRAMI. 17 muhtelife tarafından imza olunan mütareke mukavelenamesi ahkâmı her tarafça lazımu'l-riaze vesika-i beynelmilel olduğundan ahkâm-ı münderecesinden inhiraf edilmemek hükûmet-i seniyece mütehatten görülmekte ve fakat eyyam-ı mütarekenin temadisinden mütevellid kararsızlık dalıil-i memlekette tereddüdatı tezyid ile sükûn-ı kalbin ve hal-i tabiinin avdetine mani olmaktadır, izmir'in ve havalisinin Yu- nanlılar tarafından işgal-i nagihanesi misüllü hasdisat-ı elimenin ak- sülamelleri memleketi serapa teheyyüç ve uruk-ı hamiyeti tahrik itmek- te gecikmemiştir. Bu hal-i galeyan ve tezebzübe hitam verecek ancak sulh-ı katidir. Davet olunacağımız konferans huzurunda "Wilson" prensipleri