Title: Kant i Hegel w sporach filozoficznych osiemnastego i dziewiętnastego wieku Author: Andrzej J. Noras Citation style: Noras Andrzej J. (2007). Kant i Hegel w sporach filozoficznych osiemnastego i dziewiętnastego wieku. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2007 Kant i Hegel w sporach filozoficznych osiemnastego i dziewiętnastego wieku Żonie PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH NR 2521 Andrzej J. Noras Kcmt i Hegel w sporach filozoficznych osiemnastego i dziewiętnastego wieku Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2007 Redaktor serii: Filozofia Andrzej Kiepas Recenzent Radosław Kuliniak Projektant okładki Paulina Tomaszewska-Ciepły Redaktor Małgorzata Pogłódek Redaktor techniczny Barbara Arenhövel Korektor Irena Turczyn Copyright © 2007 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone IS8N 0208-6336 I8BN 978-83-326-1675-8 Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: [email protected] Wydanie I. Nakład: 400 + 50 egz. Ark. druk. 18,0. Ark. wyd. 22,0. Przekazano do łamania w marcu 2007 r. Pod­ pisano do druku w maju 2007 r. Papier offset. Id. III, 80 g Cene 36 zł Druk: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, Spółka Jawna ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek Spis treści W stęp ......................................................................................... 9 Część pierwsza Filozofia Immanuela Kanta i jej recepcja w osiemnastym i dziewiętnastym wieku Rozdział pierwszy Problemy filozofii krytycznej Immanuela K a n t a ........................... 19 Rozdzieli drugi Filozofia Kanta w swych bezpośrednich interpretacjach 41 Rozdział trzeci Kant a filozofia idealizmu niem ieckiego....................................... 54 Transformacja kiytycyzmu Kanta w ujęciu Fichtego................... 57 Kant a filozofia S ch ellin ga ...................................................... 73 Filozofia p r z y r o d y .............................................................. 76 Schellinga idealizm transcendentalny................................... 79 Schellinga filozofia tożsamości.............................................. 82 Schellinga filozofia wolności.................................................. 86 Filozoficzno-religijny system późnego Schellinga................... 87 Romantyzm. Schleiermacher.................................................. 89 Część druga Filozofie« Georga Wilhelma Friedricha Hegla i jej dziewiętnastowieczna recepcja Rozdział czwarty Filozofia Georga Wilhelma Friedricha H egla................................... 97 Problematyczność filozofii H e g la ............................................... 97 Kontekst historyczny filozofii H egla ........................................... 103 Fenomenologia d u ch a.............................................................. 107 Nauka l o g i k i .......................................................................... 120 Rozdział piąty Filozofia pierwszej połowy dziewiętnastego wieku........................... 128 Filozofia poheglowska.............................................................. 133 Prawica i lewica heglowska. Filozofia marksistowska................ 136 Serena Kierkegaarda prawda egzystencji................................... 145 Preneokantyzm Artura Schopenhauera................................... 160 Rozdział szósty U źródeł neokantyzmu.................................................................. 177 Rozdział siódmy Pozytywizm.................................................................................. 186 August Comte i pozytywizm...................................................... 195 Reforma n au k ...................................................................... 197 Nauka o społeczeństwie...................................................... 204 Pozytywizm tryumfujący.......................................................... 207 Utylitaryzm Johna Stuarta M illa ........................................... 209 Pozytywizm ewolucjonistyczny Herberta S p en cera................ 211 Empiriokrytycyzm.................................................................. 216 Idea filozofii naukowej Richarda A ven ariu sa....................... 218 Ekonomia myślenia według Emsta M a c h a ........................... 225 Zakończenie.................................................................................. 229 A n e k s ......................................................................................... 235 Filozofia pokantowska — tabela chronologiczna....................... 235 Filozofia poheglowska — tabela chronologiczna....................... 239 Filozofia pozytywistyczna — tabela chronologiczna................... 242 L ite ra tu ra ................................................................................. .....245 Literatura ogólna...........................................................................245 Literatura szczegółowa...................................................................247 Wykaz literatury cytowanej...................................................... .....257 Indeks o so b o w y......................................................................... .....275 S u m m a ry ..................................................................................... .....285 Zusam m enfassung.................................................................................................287 Wstęp Rozważania dotyczące genezy, rozwoju i recepcji filozofii takich my­ ślicieli, jak Immanuel Kant i Georg Wilhelm Friedrich Hegel, nawet je ­ śli ujmują tylko określony jej fragment, powinny zostać opatrzone co najmniej kilkoma uwagami, gdyż w przeciwnym wypadku nie będą ni­ czym innym, jak tylko próbą powielenia tego, co już niejednokrotnie wcześniej w doskonalszej formie o nich napisano. U podstaw niniej­ szych rozważań musi tym samym lec przekonanie, że wciąż na nowo i niemalże za każdym razem należy rewidować własne rozumienie fi­ lozofii Kanta i Hegla, a to znaczy, że trzeba ich koncepcje filozoficzne rozważać w sposób ewolucyjny, wyznaczając wciąż kolejne perspekty­ wy postrzegania zawartych tam problemów. Tego typu możliwość ot­ wierają przed nami przede wszystkim dyskusje, które toczą się wokół Kantowskiej i Heglowskiej filozofii od jej początku aż po dzień dzisiej­ szy. W literaturze przedmiotu, a zwłaszcza w polskich badaniach nad Kantem i Heglem, problem powstawania, kolejnych etapów ewolucji oraz recepcji tych, jakże udanych, prób filozofowania podejmowano do­ tąd niemal zawsze jedynie w ściśle wyznaczonych kontekstach1. Naj­ 1 Polskie badania nad filozofią Kanta i Hegla ujawniają wspomnianą „kontekstowość” chyba najwyraźniej. Nie jest to jednak ich wada, lecz zaleta. Świadczą o tym najlepiej prace znakomitych polskich badaczy myśli Kanta, a zwłaszcza Hegla. Zob. K. Bal: He­ gel o epoce i filozofii Odrodzenia. Przyczynek do interpretacji poglądów ideowo-społecz- nych Hegla. W: „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Filozoficzne”. T. 9. Wrocław 1971, s. 3— 29; Idem: Rozum i historia. Historiozofia Hegla wobec Oświecenia. Wroc­ ław—Warszawa 1973; Idem: Rozwój filozoficznych poglądów Hegla i jego wpływ na treść i charakter pojęcia Oświecenie. W: „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Filo­ zoficzne”. T. 6. Wrocław 1970, s. 63— 117; Z. Kuderowicz: Doktryna moralna młodego częściej próbowano rozważać filozofię Kanta i Hegla bądź na tle wie­ ku Oświecenia, bądź też w kontekście systemów filozoficznych, które rozwijali ich bezpośredni następcy. Rzadko natomiast myśl filozoficz­ na Kanta i Hegla stawała się właściwym przedmiotem sporów lub dys­ kusji filozoficznych2. Niniejsza praca stanowi próbę poddania owego stanu pewnej wery­ fikacji. Przedstawiona zostanie tu bowiem z jednej strony filozofia Kan­ ta i Hegla jako właściwy przedmiot sporów i dyskusji filozoficznych. Dzięki takiemu właśnie potraktowaniu będzie również możliwe płynne przejście od analiz i recepcji filozofii Kanta do recepcji i analiz filozofii Hegla. Z drugiej strony dzięki wyróżnionym w systemie Kanta aspek­ tom myślenia filozoficznego otworzy się perspektywa ujęcia rozważań Hegla jako filozofii systematycznej. Jednocześnie zniknie możliwość radykalnego przeciwstawienia jej zasad zasadom filozofii systemowej. Dzięki nawiązaniu i do Kanta, i do Hegla, a także do kilku innych zna­ czących postaci z niemieckiej sceny filozoficznej, mianowicie do Gott- frieda Wilhelma Leibniza (1646— 1716), poszukującego ideału nauki uniwersalnej, do Wilhelma Diltheya (1833— 1911) i jego teorii świato­ poglądów czy wreszcie do Wilhelma Windelbanda, ujawniona zostanie możliwość uprawiania historii filozofii jako ewolucji problemów filozo­ ficznych. Tak sformułowana już przez Nicolaia Hartmanna koncepcja filozofii systematycznej będzie w niniejszej pracy podstawą wyróżnie­ nia najważniejszych momentów konstytuujących preferowane przez nas rozumienie filozofii Kanta i Hegla. Odkrywanie tego typu relacji dotąd nie straciło nic ze swej aktualności. Co więcej, ukazana przez Hartmanna perspektywa ujmowania i kształtowania filozofii systema­ tycznej w rozumieniu filozofii Kanta i Hegla jeszcze bliżej i lepiej wy­ jaśnia ten trudny problem. Warto podkreślić, że podobną próbę, choć nieco późniejszą od Hartmannowskiej odpowiedzi na pytanie o rela­ cję między daną filozofią a jej historią, sformułował również Ernst von Aster (1880— 1948) w swej Historii filozofii. „To nie odpowiedź — pi­ sał von Aster — na pytanie, »czym jest filozofia?«, powinna poprzedzać Hegla. Warszawa 1962; Idem: Logika heglowska a idea