Natura Silesiae Superioris, 6 (2002): 23 − 30. © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice ISSN 1505−4802 DRZEWA POMNIKOWE PŁASKOWYŻU RYBNICKIEGO ANDRZEJ URBISZ Katedra Botaniki Systematycznej, Uniwersytet Śląski, ul. Jagiellońska 28, 40−032 Katowice (nadesłano 7 maja 2001, zaakceptowano 16 września 2002) Recenzent pracy: Antoni Kuśka ABSTRAKT W pracy podano zestawienie istniejących oraz proponowanych drzew pomnikowych, wys− tępujących na Płaskowyżu Rybnickim oraz przedstawiono ich krótką charakterystykę. SŁOWA KLUCZOWE: drzewa, pomniki przyrody, Płaskowyż Rybnicki, Wyżyna Śląska STRESZCZENIE Płaskowyż Rybnicki położony jest w obrębie Wyżyny Śląskiej, zajmując powierzchnię około 960 km2. Przy sporządzaniu wykazu drzew o wymiarach pomnikowych wykorzystano dane z literatury oraz wyniki własnych badań terenowych, prowadzonych w latach 1986−1995 w związku z opracowywaniem flory tego obszaru. Obejmuje on 300 okazów drzew, należących do 25 gatunków. Najwięcej występuje tu dębów szypułkowych (88), buków zwyczajnych (81) i lip drobnolistnych (38). WSTĘP MATERIAŁY I METODY Płaskowyż Rybnicki położony jest w południowej Przedstawiony wykaz drzew o wymiarach pom− części Polski. Stanowi on południowo−zachodnią nikowych sporządzono w oparciu o dane Urzędu część Wyżyny Śląskiej, zajmując powierzchnię ok. Wojewódzkiego w Katowicach, Nadleśnictwa Ryb− 960 km2 (KONDRACKI 1988). Jego granice od nik oraz kilku urzędów miast i gmin. Wykorzystano wschodu i częściowo od południa wytyczają tereny również informacje z dostępnej literatury (CELIŃSKI źródliskowe Pszczynki i jej dopływów, od południa i in. 1994, GROBORZ 1999, KUŚKA 1994, URBISZ dolina Olzy, od zachodu dolina Odry, a od północy 1996, ŻUKOWSKI 1997). Kotlina Kozielska oraz Wyżyna Katowicka. Wymiary kwalifikujące drzewa na pomnik przy− Jest to teren łagodnie pofałdowany, wzniesiony rody (obwód w pierśnicy w cm) obowiązujące obec− średnio 260−280 m n.p.m. Jego północno−wschod− nie wg Instrukcji Urządzania Lasu są następujące: dla nia część jest bardziej piaszczysta i równinna, nato− dębu szypułkowego i topoli – 380, dla buka, lip, miast część południowo−zachodnia, tak zwane Wzgó− wierzb, modrzewia, sosny zwyczajnej, jodły pospo− rza Rybnickie, sięgają w okolicy Pszowa, Rydułtów litej – 310, dla jawora i jesionu – 250, dla brzozy bro− i Niewiadomia powyżej 300 m n.p.m. i opadają stro− dawkowatej, klonu zwyczajnego i wiązów – 220, dla mo ku dolinie Odry, tworząc liczne wąwozy. grabu – 200. Płaskowyż Rybnicki położony jest na głównym Dla wszystkich przedstawionych w tabeli drzew wododziale górnych odcinków Wisły i Odry, jednak podano ich nazwy gatunkowe, lokalizację, obwód zdecydowanie większa jego część należy do dorzecza w pierśnicy oraz przybliżony wiek. Jeżeli były to Odry. Występują tu również liczne stawy, głównie okazy uznane za pomniki przyrody przez wojewodę, w okolicach Rybnika, Żor, Lysek i Pawłowic. podano ich numer rejestru. Drzewa objęte ochroną 23 Andrzej Urbisz Drzewa pomnikowe Płaskowyżu Rybnickiego uchwałami rad miast lub gmin oznaczono literą „U”, drzew, które mogłyby zostać uznane za pomniki przy− natomiast inne drzewa, których obwód w pierśnicy lub rody na badanym terenie jest znacznie wyższa, dla− inne cechy pozwalają na zaliczenie ich do pomników tego ważne jest, aby ludzie potrafili dostrzegać je przyrody oznaczono literą „P”. w swoim otoczeniu i zgłaszali propozycje ich ochrony. WYNIKI W ostatnich latach co najmniej kilkanaście drzew Na badanym obszarze okazałe drzewa (tab. 1), posiadających wymiary pomnikowe obumarło lub występują głównie na terenie dawnych parków dwor− zostało wyciętych. Aby zapobiec dalszemu zmniejsza− skich lub w pobliżu kościołów i na przydrożach, rza− niu się ich liczby, należałoby jak najszybciej otoczyć dziej natomiast są spotykane w obrębie zwartych je tą formą ochrony. kompleksów leśnych. W tabeli zestawiono w sumie 300 drzew z 25 gatunków, w tym 252 drzewa nale− żące do 16 gatunków rodzimych (88 dębów szypuł− kowych, 81 buków zwyczajnych, 38 lip drobnolist− nych, 10 wiązów szypułkowych, 9 wierzb kruchych, 6 jaworów, 4 brzozy brodawkowate, 3 wierzby białe, 2 lipy szerokolistne, 2 graby zwyczajne, 2 jesiony wyniosłe, 2 jodły pospolite, 2 sosny zwyczajne, 1 klon zwyczajny, 1 wiąz górski, 1 modrzew europejski) i 48 drzew należących do 9 gatunków obcych (18 dębów czerwonych, 10 kasztanowców zwyczajnych, 6 topoli kanadyjskich, 4 sosny wejmutki, 3 robinie akacjowe, 3 platany klonolistne, 2 orzechy włoskie, 1 jedlica zielona, 1 tulipanowiec amerykański). Aktu− alnie na Płaskowyżu Rybnickim ochroną pomnikową objętych jest 155 drzew, z tego 61 powołanych przez wojewodę (lub równorzędne akty prawne), a 94 przez rady miast i gmin. Do gatunków rodzimych, z których ani jedno drzewo nie zostało tu do tej pory objęte ochroną, pomimo iż spełniają one kryteria dla pom− ników przyrody, należą: brzoza brodawkowata, jawor i grab zwyczajny. Z drzew obcego pochodzenia, jak do tej pory, pomnikami przyrody są przedstawiciele jedynie 3 gatunków (kasztanowiec zwyczajny, dąb czerwony i platan klonolistny). Do drzew, których obwód w pierśnicy przekracza 6 metrów należy 5 dębów szypułkowych w Baranowicach i 1 w Pawło− wicach, 3 lipy drobnolistne w Grabówce, Połomii i Stanicy, wierzba biała w Rydułtowach i topola kana− dyjska w Bełku. Na szczególną uwagę zasługuje praw− dopodobnie jeden z najstarszych buków w Polsce, rosnący w obrębie prywatnej posesji w Świerklanach Dolnych, liczący aż 670 cm obwodu w pierśnicy (ryc. 1 i 2). PODSUMOWANIE W pracy podano wykaz 300 drzew (w tym 155 obecnie uznanych za pomniki przyrody i 145 pro− ponowanych), należących do 25 gatunków. Wśród nich zdecydowanie przeważają dęby szypułkowe (88), buki zwyczajne (81) i lipy drobnolistne (38). Ryc. 1 i 2. Buk zwyczajny (Fagus sylvatica) w Świerklanach Dolnych. Fot. A. Urbisz (1996). Najwięcej okazałych drzew występuje we wschodniej Fig. 1 and 2. European beech (Fagus sylvatica) in Świerklany Dol− części Płaskowyżu Rybnickiego. Oczywiście liczba ne. Photo by A. Urbisz (1996). 24 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska Andrzej Urbisz Drzewa pomnikowe Płaskowyżu Rybnickiego PIŚMIENNICTWO zeichnisses von Baumdenkmäler wurden die Angaben aus der Fachliteratur, sowie die Ergebnisse aus eini− Celiński F., Czylok A., Krotoski T., Rahmonow O. 1994. Osto− ja wiekowych buków Fagus sylvatica w uroczysku Głębokie Doły gen Untersuchungen auf diesem Gebiet verwendet. na Płaskowyżu Rybnickim. Chrońmy przyr. ojcz., 5: 68−72. Die oben genannten Untersuchungen wurden im Groborz A. 1999. Osobliwości dendrologiczne Rybnika. Przy− roda Górnego Śląska, 18: 6−7. Centrum Dziedzictwa Przyrody Zeitraum 1986−1995, im Zusammenhang mit der auf Górnego Śląska, Katowice. diesem Gebiet erstellten Flora – Klassifizierung durch− Kondracki J. 1988. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warsza− wa, ss.464. geführt. Das Verzeichnis umfaßt 300 Baumexem− Kuśka A. 1994. Wartości przyrodnicze uroczyska „Buk” w Ru− plare, die zu 25 Arten gehören. Am meisten sind hier dach. Kształt. środ. geogr. i ochr. przyr. na terenach uprz. i zur− ban., 14: 49−54. WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice–Sosnowiec. Eichen (88), Buchen (81) und Linden (38) vert. Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych w Katowicach. Plan Übersetzung: A. Urbisz Urządz. Gosp. Leśn. Nadleśnictwo Rybnik. Okres gosp. od 1.01.1987 do 31.12.1996. Urbisz An. 1996. Flora naczyniowa Płaskowyżu Rybnickiego na tle antropogenicznych przemian tego obszaru. Scripta Ruden− sia, 6: 1−174. Park Krajobrazowy „Cysterskie Kompozycje Kra− jobrazowe Rud Wielkich”, Rudy Wielkie. Żukowski A. 1997. Okazałe drzewa gminy i miasta Czer− wionka−Leszczyny. Przewodnik przyrodniczy. Czerwionka−Lesz− czyny, ss. 165. WOODY NATURE MONUMENTS OF THE RYBNIK PLATEAU ANDRZEJ URBISZ Plant Systematics Department, Silesian University, Jagiellońska 28, 40−032 Katowice (received 7 May 2001 accepted 16 September 2002) Reviewer: Antoni Kuśka ABSTRACT The list of trees – potential and existing nature monuments, occurring on the Rybnik Plateau and their short characterization was given in the paper. KEY WORDS: trees, nature monuments, the Ryb− nik Plateau, the Silesian Upland SUMMARY The Rybnik Plateau is situated within the Silesian Upland covering about 960 km2. When the list was being made, literature data was used, as well results of own researches, carried in 1986−1995 in connec− tion with working on flora of examined area. The list includes 300 trees specimens, belonging to 25 species. The most numerous are oaks (88), beeches (81) and lindens (38). Translation: A. Urbisz ZUSAMMENFASUNG Baumdenkmäler der Hochebene um Rybnik Die Hochebene um Rybnik liegt im Bereich der Schlesischen Hochebene und umfaßt eine Fläche von ungafähr 960 km2. Während der Erstellung des Ver− © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska NATURA SILESIAE SUPERIORIS, 6 (2002) 25 Andrzej Urbisz Drzewa pomnikowe Płaskowyżu Rybnickiego Tabela. 1. Drzewa pomnikowe na Płaskowyżu Rybnickim. Table 1. Monument trees on the Rybnik Plateau. Objaśnienia (Explanations): P – proponowane pomniki przyrody (proposed nature monuments): PC – Celiński F. i in. 1994, PG – Groborz A. 1999, PK – Kuśka A. 1994, PN – dane Nadleśnictwa Rybnik, PZ – Żukowski A. 1997; U – pomniki powołane uchwałami rad miast lub gmin (nature monuments created by local administration resolutions). Obwód Wiek Podst. Gatunek Miejscowość Lokalizacja (cm) (w latach) prawna lub rodzaj Locality Situation Circuit Age Legal Species or genus princip. (cm) (in years) Gmina CZERWIONKA−LESZCZYNY 133 Bełk ok. 200 m od byłego PRG−u dąb szyp. 450 300 U koło drewnianego