Architectura 6 (1) 2007, 55–65 MODEL PODSYSTEMU WODNOGOSPODARCZEGO ZRÓWNOWAĩONEGO ROZWOJU ZLEWNI RASZYNKI Agata Pawáat-Zawrzykraj Szkoáa Gáówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Streszczenie. W artykule przedstawiono model podsystemu wodnogospodarczego zrów- nowaĪonego rozwoju zlewni Raszynki po profi l Dawidy w warunkach istniejącej (2000 r.) i planowanej (2015 r.) infrastruktury. W wydzielonych dwóch cząstkowych zlewniach Z-1 i Z-2 wykonano iloĞciową i jakoĞciową identyfi kacjĊ istniejących i planowanych zasobów i potrzeb wodnych. GospodarkĊ wodną oceniono metodą bilansu wodnogospodarczego. Stwierdzono, Īe w 2000 roku podsystem wodnogospodarczy w zlewniach cząstkowych Z-1 i Z-2 nie speániaá podstawowych wymogów zrównowaĪonego rozwoju. Planowana do 2015 roku. realizacja infrastruktury w podsystemie wodnogospodarczym znacząco zwiĊkszy sto- pieĔ zrównowaĪenia rozwoju obu zlewni cząstkowych. Sáowa kluczowe: planowanie przestrzenne, zrównowaĪony rozwój, podsystem wodnogo- spodarczy WSTĉP Wspóáczesna cywilizacja ksztaátuje Ğrodowisko wedáug idei zrównowaĪonego roz- woju, w której nastĊpuje proces integracji dziaáaĔ politycznych, gospodarczych, spoáecz- nych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej w celu zagwarantowania moĪliwoĞci zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych spoáecznoĞci i obywateli zarówno obecnie, jak i w przyszáych pokoleniach [Ustawa... 2001]. Zasady zrównowaĪonego roz- woju stanowią miĊdzy innymi podstawĊ do sporządzenia i zmian koncepcji przestrzenne- go zagospodarowania kraju oraz planów przestrzennego zagospodarowania województw i gmin. W ich wdraĪaniu odczuwa siĊ (w nauce i praktyce) potrzebĊ poszukiwania modeli zrównowaĪenia rozwoju analizowanych jednostek przestrzennych. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie doĞwiadczeĔ metodycznych w zakresie tworzenia modelu podsystemu wodnogospodarczego zrównowaĪonego rozwoju zlewni Adres do korespondencji – Corresponding author: Agata Pawáat-Zawrzykraj, Szkoáa Gáówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydziaá InĪynierii i Ksztaátowania ĝrodowiska, Katedra Budownictwa i Geodezji, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa, e-mail: [email protected] 56 A. Pawáat-Zawrzykraj Raszynki po profi l Dawidy na potrzeby planowania przestrzennego [Pawáat-Zawrzykraj 2003]. Podsystem wodnogospodarczy w systemie przyrodniczo-spoáeczno-gospodarczym zlewni defi niowany jest jako ukáad funkcjonalno-przestrzenny, obejmujący naturalne zasoby wód powierzchniowych i podziemnych, obiekty związane z ich zagospodarowa- niem oraz obiekty uĪytkowników wody związane z jej wykorzystaniem rolniczym i osad- niczym oraz powiązania miĊdzy nimi. Gospodarowanie wodą odbywa siĊ na zasadzie porównania zasobów wodnych z potrzebami, a takĪe bilansowania i przyjĊcia koncepcji pokrycia defi cytów lub zagospodarowania nadmiarów wody [Ciepielowski 1999]. METODYKA Rozpoznanie warunków zrównowaĪonego rozwoju zlewni Raszynki po profi l Da- widy w ujĊciu strukturalno-funkcjonalnym okreĞlono metodami niebilansowymi [Stala 1968, Bartkowski 1986] i bilansowymi [Ciepielowski 1999]. W badaniach niebilansowych, wedáug kryteriów strukturalno-przestrzennych, doko- nano w 2000 roku identyfi kacji jednostek punktowych, liniowych i topicznych kompo- nentów Ğrodowiska zlewni, oddziaáujących na obieg wody. Dotyczyáa ona wybranych charakterystyk hydrografi cznych, geologicznych oraz uĪytkowania terenu, infrastruktury przestrzeni produkcyjnej rolnictwa i infrastruktury wodno-kanalizacyjnej. Ich struktura przestrzenno-funkcjonalna byáa ksztaátowana wedáug miejscowych planów zagospoda- rowania przestrzennego [Benedyk-Malinowska 1994, Markert 1994]. Na podstawie ist- niejących studiów uwarunkowaĔ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin [Domaradzki 1999, Markert 1999] oraz wáasnych analiz [Pawáat-Zawrzykraj 2003] okre- Ğlono, wedáug kryteriów zrównowaĪonego rozwoju, perspektywiczne uwarunkowania wodne zlewni w 2015 roku. Poszczególne elementy skáadowe przychodu i rozchodu wody w latach 2000 i 2015 w zlewni, w ujĊciu iloĞciowym i jakoĞciowym, okreĞlono metodami stosowanymi w hy- drologii i gospodarce wodnej [Ciepielowski 1999]. Obliczono zasoby wód powierzch- niowych i podziemnych, zidentyfi kowano uĪytkowników tych wód i uĪytkowników wód zrzucających oczyszczone Ğcieki do wód powierzchniowych. Gospodarowanie wodą w zlewni w latach 2000 i 2015 oceniono metodą bilansu wod- nogospodarczego, opracowaną przez Hydroprojekt [Metodyka... 1992]. Przy tworzeniu ekofi zjografi cznego modelu podsystemu wodnogospodarczego zlewni wykorzystano zidentyfi kowane jednostki przestrzenne maáego obiegu wody oraz torujące sobie drogĊ zasady i teorie równowaĪenia rozwoju sytemu przyrodniczo-spoáeczno-gospodarczego [Forman i Godron 1984, Andrzejewski 1985, Szulczewska 2002, Pawáat-Zawrzykraj 2004]. Acta Sci. Pol. Model podsystemu wodnogospodarczego... 57 OBIEKT BADAē Hydrografi a, geologia, uĪytkowanie i infrastruktura terenu Rzeka Raszynka, dáugoĞci 17,1 km, jest prawobrzeĪnym dopáywem Utraty. Po- wierzchnia jej do zlewni profi lu Dawidy (w km 10+300) wynosi 12,9 km2. Administra- cyjnie poáoĪona jest ona na terenie gmin Lesznowola i Raszyn, przylegających do granic Warszawy (rys. 1). Powierzchnia wysoczyzny i doliny zlewni ma rzeĨbĊ páaskorówninną. W budowie powierzchniowej wysoczyzny wyróĪniono utwory polodowcowe, wĞród których przewa- Īają gliny zwaáowe. Dolina rzeczna i zagáĊbienia bezodpáywowe są wypeánione utwora- mi holoceĔskimi [Pawáat-Zawrzykraj 2003]. Sieü hydrografi czną tworzy górny odcinek rzeki Raszynki, sieü rowów oraz naturalne i sztuczne zbiorniki wodne. W strukturze uĪyt- kowania zlewni w 2000 roku grunty orne zajmowaáy 74,7% ogólnej powierzchni, uĪytki zielone 4,6%, lasy 6,1%, wody stojące i páynące 0,6%, tereny zabudowane i komunika- cyjne 14,0% (rys. 1). W latach 1960–1965 uĪytki orne zostaáy zmeliorowane. Wykonany system melioracji skáada siĊ z sieci drenarskiej i rowów odpáywowych (R-1÷R-8). Obejmuje on áącznie 763 ha gruntów ornych, poáoĪonych gáównie na prawostronnej wysoczyĨnie zlewni (rys. 1). UĪytki zielone na powierzchni 73 ha są odwodnione rowami, w tym na powierzchni 9 ha istniaáa tuĪ po melioracji moĪliwoĞü nawodnieĔ podsiąkowych. Odbiornikiem wód jest rzeka Raszynka. Na obszarze analizowanej czĊĞci zlewni zamieszkuje okoáo 2200 mieszkaĔców w siedmiu wsiach, znajdujących siĊ w magistralnym i lokalnym systemie infrastruktury wodno-kanalizacyjnej i komunikacyjnej (rys. 1). W dotychczasowych miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego [Bene- dek-Malinowska 1994, Markert 1994] gminy Lesznowola i Raszyn, w tym takĪe zlewnia Raszynki po profi l Dawidy, są ksztaátowane jako wielofunkcyjne obszary o równolegle rozwijających siĊ funkcjach przyrodniczych (ekologicznych), rolniczych (rolno-osadni- czych), mieszkaniowo-usáugowych i usáugowo-produkcyjnych. W istniejących studiach uwarunkowaĔ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin zakáada siĊ utrzyma- nie dotychczasowej polityki przestrzennej, wskazującej miĊdzy innymi na potrzebĊ rea- lizacji w najbliĪszych latach Gminnej Oczyszczalni ĝcieków w Lesznowoli, kanalizacji sanitarnej wsi i dodatkowego ujĊcia wody w Dawidach Bankowych [Domaradzki 1999, Markert 1999]. Zasoby wodne IloĞü powierzchniowych zasobów wodnych w zlewni zaleĪy przede wszystkim od opadów atmosferycznych. Suma opadów charakteryzuje siĊ bardzo duĪą zmiennoĞcią w okresie roku i wielolecia. ĝrednia suma opadów na stacji IMGW Warszawa-OkĊcie w okresie 1951–1980 wynosiáa 509 mm. Klimatyczny bilans wodny zlewni (opad-ewa- potranspiracja rzeczywista), Ğrednio w latach 1956–1975 dla caáego roku byá dodatni, ale dla póárocza letniego (IV–IX) ujemny [Pawáat-Zawrzykraj 2005]. Z opracowanej przez Dąbkowskiego i innych [1999] hydrologii rzeki Raszynki wy- nika, Īe w okresie 1951–1980 przepáyw maksymalny roczny (Qp1%) w przekroju 10+300 Architectura 6 (1) 2007 58 A. Pawáat-Zawrzykraj Rys. 1. Model funkcjonalno-przestrzenny podsystemu wodnogospodarczego zlewni Raszynki: 1 – granica zlewni, 2 – granica zlewni gospodarczych, 3 – zlewnia wodnogospodarcza w gm. Lesznowola, 4 – zlewnia wodnogospodarcza w gm. Raszyn, 5 – rzeka i rowy, 6 – zbiorniki wodne, 7 – tereny zabudowy, 8 – grunty orne, 9 – áąki, 10 – lasy; infra- struktura przestrzeni produkcyjnej rolnictwa: 11 – melioracje szczegóáowe gruntów or- nych (odwadniające – drenowanie), 12 – melioracje szczegóáowe áąk (odwadniające), 13 – melioracje szczegóáowe áąk (odwadniająco-nawadniające), 14 – budowle piĊtrzące Acta Sci. Pol. Model podsystemu wodnogospodarczego... 59 wynosiá 2,82 m3s–1 i odpowiadaá odpáywom jednostkowym z górnej czĊĞci zlewni zbli- Īonym do regionu mazowieckiego. ĝredni roczny przepáyw (SSQ), Ğredni z minimal- nych rocznych (SNQ) i minimalny roczny (NNQ) ksztaátowaá siĊ odpowiednio: 0,0364, 0,0080 i 0,0014 m3s–1. Odpowiadające im odpáywy jednostkowe z analizowanej czĊĞci zlewni byáy duĪo niĪsze od odpáywów notowanych Ğrednio w regionie. W zlewni nie ma Ĩródeá. W okresach bezopadowych odpáyw zaleĪy od wielkoĞci zasilania podziemnego, wynikającego ze stanów zasobów podziemnych. Na odcinku rzeki powyĪej km 15+500 przepáywy w okresie suszy hydrologicznej zanikają. Ocena jakoĞci wód Raszynki na potrzeby opracowania ekofi zjografi cznego [Pawáat- -Zawrzykraj 2003] zostaáa dokonana w dniu 18.11.2002 roku przy przepáywie zbliĪonym do SNQ, wedáug obowiązujących wówczas wskaĨników [Rozporządzenie... 1991]. Rze- ka w Ĩródáowym odcinku (powyĪej km 16+750) prowadziáa wodĊ o jakoĞci nieodpowia- dającej normom ze wzglĊdu na wskaĨniki: BZT5, tlen rozpuszczony, zawiesina ogólna i fosfor ogólny. WodĊ w pozostaáym odcinku zaklasyfi kowano do III klasy