ZESZYTY SWARZEDZKIE. ROK 2010 NR 2 . SSA T D K E 20R2 ZE ZY Y W RZE Z I10 N ROCZNIK REGIONALNY ROK 2010 NR 2 SWARZĘDZ 2010 Zeszyty Swarzedzkie 2010.indb 1 12/10/10 12:04:08 PM „Zeszyty Swarzędzkie. Rocznik regionalny” redaguje Kolegium redakcyjne w składzie: Piotr Choryński, Antoni Kobza, Agata Kubacka, Arkadiusz Małyszka (redaktor naczelny), Aurelia Szafran-Bartoszek, Danuta Wereszczyńska-Choryńska (sekretarz) Korekta Aurelia Szafran-Bartoszek Wydawca: Urząd Miasta i Gminy Swarzędz Rynek 1, 62-020 Swarzędz e-mail: [email protected] Fotografie na okładce: kościół p.w. św. Mikołaja w Wierzenicy (fot. Marek Kaczmarczyk), osiedla mieszkaniowe w południowej części Swarzędza (Nowa Wieś), dolina Cybiny w okolicach Swarzędza (fot. Adam Choryński), Plac Niezłomnych w Swarzędzu, kamienica pod nr 14 (fot. Agnieszka Małyszka) Redakcja nie zwraca nadesłanych materiałów oraz zastrzega sobie prawo do zmian. ISSN 2081-4119 Skład, łamanie, druk, oprawa; Drukarnia Swarzędzka Stanisław i Marcin Witecki Sp. J. ul. Pogodna 24A, 62-020 Swarzędz tel. 61-817-27-64, e-mail: [email protected] Zeszyty Swarzedzkie 2010.indb 2 12/10/10 12:04:08 PM Rocznik regionalny ZESZYTY SWARZĘDZKIE strona 3 SPIS TREŚCI: ARTYKUŁY ARKADIUSZ MAŁYSZKA, Pastorzy kościoła ewangelickiego w Swarzędzu XVII-XX w. 5 KARL F. THONERT, Historia kościoła ewangelickiego w Swarzędzu, tłumaczenie Mirosława Hoffmann, oprac. Arkadiusz Małyszka . 15 WITOLD GARBACZEWSKI, Działalność organizacji niemieckich na terenie Swarzędza w okresie pruskim . 32 PAWEŁ GŁUSZEK, Swarzędz w świetle najstarszych dokumentów z XIV i XV w. 48 PIOTR ORZECHOWSKI, Zdobycie komisariatu MO w Swarzędzu 28 czerwca 1956 r. 60 MAŁGORZATA OKUPNIK, „Promieniowanie ojcostwa” i gorliwe duszpasterstwo. Szkic do portretu ks. Przemysława Kompfa . 73 VARIA RADOSŁAW SCHNEIDER, Środowisko geograficzne gminy Swarzędz . 88 ANTONI KOBZA, Jar – przyrodniczo-kulturowa osobliwość ziemi swarzędzkiej . .98 KINGA BANDEROWICZ, Dawni swarzędzanie w poznańskich Księgach przyjęć do prawa miejskiego . 108 JAROSŁAW KOWALSKI, Mleczarnia swarzędzka przy ul. Poznańskiej . 116 KRYSTYNA ADAMCZAK, Dziadek Bronek . 121 ARKADIUSZ MAŁYSZKA, Obóz pracy przymusowej dla Żydów w Kobylnicy w świetle zeznań świadków . 127 EWA TOMASZEWSKA, Obozy pracy przymusowej w Kobylnicy we wspomnieniach mieszkańców . .134 AURELIA BARTOSZEK, ANTONI KOBZA, Nasi regionaliści: Pani Zofia . 142 ARKADIUSZ MAŁYSZKA, „Solidarność” w gminie Swarzędz w czasach „rewolucji” 1980-1981 . 148 ANIELA SKORUPIŃSKA, 20 lat Stowarzyszenia Przyjaciół Dzieci Specjalnej Troski. 10 lat Warsztatu Terapii Zajęciowej. 158 EWA J. i WŁODZIMIERZ BUCZYŃSCY, „Wierzeniczenia” u progu swojej drugiej dekady . .162 KRONIKA Vademecum Gminy Swarzędz, oprac. Arkadiusz Małyszka . 167 20 lat samorządu lokalnego w Swarzędzu, oprac. Hanna Mełeń, Arkadiusz Małyszka . 172 Kalendarium swarzędzkie IX 2009-VIII 2010, oprac. Aurelia Bartoszek, Halina Staniewska . 185 Zeszyty Swarzedzkie 2010.indb 3 12/10/10 12:04:08 PM Zeszyty Swarzędzkie Zeszyty Swarzedzkie 2010.indb 4 12/10/10 12:04:08 PM Rocznik regionalny ZESZYTY SWARZĘDZKIE strona 5 ARTYKUŁY ARKADIUSZ MAŁYSZKA Pastorzy kościoła ewangelickiego w Swarzędzu XVII-XX w. Chociaż oficjalnie przyjmuje się za datę lokacji miasta Grzymałowa (Swarzędza) rok 1638, to kroniki parafii ewangelickiej w naszym mieście no- tują pastora w Swarzędzu już od 1632 r.1 Zanim bowiem formalnie zostało lokowane nowe miasto na wydzielonym z terenu wsi Swarzędz obszarze, osie- dlali się najpierw Żydzi, dla których brakowało miejsca w murach Poznania, a później wyznawcy augsburskiej konfesji, w większości Niemcy2. W wydanym 23 sierpnia 1638 r. na zamku w Kórniku oficjalnym dokumen- cie lokacyjnym, Zygmunt Grudziński, sam kalwin, udzielił wyznawcom augs- burskiej konfesji prawa do zbudowania sobie kościoła, zwolnił ich od wszelkich opłat i zapewnił ochronę przed ewentualnymi roszczeniami duchowieństwa katolickiego. Początkowo właściciel pozwolił nawet na odprawianie przez ja- kiś czas nabożeństw na swoim zamku w Swarzędzu3. Ewangelicy, którzy należeli do założycieli miasta, przez blisko dwieście lat modlili się w świątyni, uczynionej w wykupionych i przystosowanych do tego celu dwóch budynkach mieszkalnych. W stojących obok siebie domach zburzono ściany wewnętrzne, uzyskując w ten sposób potrzebną powierzchnię, pozosta- wiono jednak dwa osobne dachy. Kościół ewangelicki, w kształcie, jaki istniał jeszcze kilka lat po zakończeniu II wojny światowej, został zbudowany dopie- ro w XIX wieku. Jego budowę zakończono w 1836 roku, natomiast w 1868 r., wzniesiona została wieża, stanowiąca główny akcent bryły kościoła4. Z gminą swarzędzką połączyła się w momencie jej powstania gmina po- znańska wyznania augsburskiego, pozbawiona domu bożego i możliwości 1 Por. np. A. Golon, J. Steffani, Posener Evangelische Kirche. Ihre Gemeiden und Pfarrer von 1548 bis 1945, Lunenburg 1967, s. 104. 2 J. Dworzaczkowa uważa, że gmina ewangelicka w Swarzędzu została stworzona przez Niemców, którzy przybyli do Wielkopolski w czasie wojny trzydziestoletniej; w tym cza- sie powstało szereg nowych gmin luterańskich m. in. w Babimoście, Kobylinie, Obrzycku, Rawiczu. Wolsztynie, Wschowie, Zdunach; tejże Reformacja i kontrreformacja w Wielkopolsce, Poznań 1995, s. 42-43, 98-99. 3 A. Werner, Geschichte der evangelischen Parochien in der Provinz Posen, Posen 1898, s. 380-381. 4 Patrz A. Małyszka, Dzieje kościoła ewangelickiego w Swarzędzu, „Kronika Wielkopolski” 2004, nr 4, s. 92-99. Zeszyty Swarzedzkie 2010.indb 5 12/10/10 12:04:08 PM strona 6 ZESZYTY SWARZĘDZKIE Rocznik regionalny sprawowania kultu w swoim mieście, dlatego pastorzy byli wspólnymi paste- rzami dla mieszkańców obu miast oraz szeregu innych jeszcze miejscowości5. Obie gminy, swarzędzka i poznańska były ze sobą związane instytucjonalnie do drugiej połowy XVIII wieku, kiedy nastąpiło ich rozdzielenie. Od lat sie- demdziesiątych XVIII wieku bowiem ewangelicy mogli odprawiać swe nabo- żeństwa także w Poznaniu, gdyż w 1786 r. został zbudowany i poświęcony kościół ewangelicki przy ulicy Grobla. W okresie ponad trzechsetletniego funkcjonowania swarzędzka parafia wyznania augsburskiego miała prawie zawsze własnego duszpasterza. Mimo że były okresy trudne, w czasie których nie we wszystkich zborach był pastor, mimo że w okresie I Rzeczpospolitej ewangelicy czasami przeżywali trudne chwile, to jednak władze państwowe nie mieszały się do wewnętrznego ustro- ju ich Kościoła ani nie wpływały na życie religijne tej wspólnoty. Parafie miały sporą samodzielność; ich zarządy (starsi parafii), wspólnie z pastorem, spra- wowali nadzór nad majątkiem kościelnym, a także posiadali wpływ na wybór nowego duchownego. Zmieniło się to po przejściu Wielkopolski pod panowanie pruskie, kiedy to władze państwowe objęły nadzór nad działalnością Kościoła ewangelickiego i podejmowały działanie na rzecz zmian w jego wewnętrznym życiu, a nawet w sprawy doktrynalne. W Rzeczpospolitej wspólnota parafial- na miała wpływ na wybór pastora. W Królestwie Pruskim duszpasterza mia- nował konsystorz działający z upoważnienia królewskiego, co powodowało, że byli oni traktowani prawie jak urzędnicy państwowi6. W Kościele ewangelickim obowiązuje ustanowiona przez Marcina Lutra zasada powszechnego kapłaństwa wiernych, która wyklucza sakramentalne sprawowanie urzędu pastora. Główną funkcją ewangelickiego duchownego było nauczanie i objaśnianie prawd wiary, dlatego w dokumentach i literaturze nazywany był on często „kaznodzieją” (Prediger) obok powszechniej używanego określeń pastor (Pastor) czy proboszcz (Pfarrer). Autorytet duchownych ewan- gelickich do sprawowania kierownictwa w parafii wynikał przede wszystkim z przygotowania teologicznego, pastor miał wiedzę większą niż ogół parafian, musiał między innymi posiadać umiejętność czytania Pisma Świętego w języ- kach greckim i hebrajskim oraz łaciny jako języka kościelnego7. 5 A. Werner, Geschichte…, s. 381. Według księgi kasowej zboru poznańskiego początki wspólno- ty parafialnej poznańsko-swarzędzkiej datuje się od 1628 r. Jednak oficjalnie połączenie doko- nało się na mocy przywileju dziedzica Swarzędza z 1640 r.; zob. E. Hauptmann, Z przeszłości polskiego zboru ewangelicko-augsburskiego w Poznaniu, Poznań 1924, s. 57-59. 6 W. Gastpary, Historia protestantyzmu w Polsce od połowy XVIII wieku do pierwszej wojny światowej, Warszawa 1977, s. 108-111, 120-128. 7 O. Kiec, Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001, s. 28-29. W języku ła- cińskim spisywano też ważne dokumenty wewnętrzne kościoła ewangelickiego, czego przy- kładem jest tekst dokumentu ordynacji (wyświęcenia) pastora Thomasa Linke (patrz aneks Zeszyty Swarzedzkie 2010.indb 6 12/10/10 12:04:09 PM Rocznik regionalny ZESZYTY SWARZĘDZKIE strona 7 Pastor Adolf Schulze. Fot. z pracy J. Rogall, Die Geistlichkeit der Evangelisch-Unierten Kirche in der Provinz Posen 1871-1914, Marburg/Lahn 1990. W dziewiętnastowiecznym tekście o swarzędzkiej parafii napisano, że we wcześniejszych czasach pastor był zobowiązany wygłaszać kazania w każdą niedzielę przedpołudniem i wieczorem, odprawiać ranne nabożeństwa w po- niedziałki i piątki, a w środy głosić kazanie. Od Zielonych Świątków do dnia św. Michała w każdą niedzielę popołudniu odbywała się katechizacja młodzie- ży. Chorych podczas ciężkiej choroby, bez względu na osobę, musiał kazno- dzieja odwiedzać i udzielać duchowej pociechy. W XVII wieku stała pensja pastora wynosiła 300 guldenów8, oprócz tego uzyskiwał on ofiary składane w czasie nabożeństw odprawianych podczas wielkich świąt. Na początku XVIII wieku pastor otrzymywał 600 guldenów