T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARŞİV BELGELERİNDE ZEYNEB SULTAN KÜLLİYESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hanife ÇOBAN SEYMEN Enstitü Anabilim Dalı : İslam Tarihi ve Sanatları Tez Danışmanı: Doç. Dr. Mehmet MEMİŞ HAZİRAN – 2019 T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARŞİV BELGELERİNDE ZEYNEB SULTAN KÜLLİYESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hanife ÇOBAN SEYMEN Enstitü Anabilim Dalı: İslam Tarihi ve Sanatları "Bu tez 11/06/2019 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Oybirliği / Oyçokluğu ile kabul edilmiştir." JÜRİ ÜYESİ KANAATİ İMZA Doç. Dr. Mehmet MEMİŞ r/ Prof. Dr. Ahmet Sacit AÇIKGOZOGLU c^r-j // ——* Prof. Dr. Ayşe ÜSTÜN o* t^s^rA v T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ Sayfa : 1/1 SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SAKARYA ÜNIVERSITESI• TEZ SAVUNULABİLİRLİK VE ORJİNALLİK BEYAN FORMU Öğrencinin Adı Soyadı Hanife Çoban Seymen Öğrenci Numarası Y166009011 Enstitü Anabilim Dalı İslam Tarihi ve Sanatları Enstitü Bilim Dalı Programı •YÜKSEK LİSANS Q)OKTORA Tezin Başlığı Arşiv Belgelerinde Zeyneb Sultan Külliyesi Benzerlik Oranı %4 ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE, • Sakarya Üniversitesi Enstitüsü Enstitüsü Lisansüstü Tez Çalışması Benzerlik Raporu Uygulama Esaslarını inceledim. Enstitünüz tarafından Uygulalma Esasları çerçevesinde alınan Benzerlik Raporuna göre yukarıda bilgileri verilen tez çalışmasının benzerlik oranının herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi beyan ederim. r QLi.9h20.13 Öğrenci İmza • Sakarya Üniversitesi Enstitüsü Lisansüstü Tez Çalışması Benzerlik Raporu Uygulama Esaslarını inceledim. Enstitünüz tarafından Uygulama Esasları çerçevesinde alınan Benzerlik Raporuna göre yukarıda bilgileri verilen öğrenciye ait tez çalışması ile ilgili gerekli düzenleme tarafımca yapılmış olup, yeniden değerlendirlilmek üzere @sakarya.edu.tr adresine yüklenmiştir. Bilgilerinize arz ederim. i] A /' (7 Öğrenci İmza Uygundur Danışman Unvanı / Adı-Soyadı: Doç. Dr. Mehmet MEMİŞ Tarih: 08.05.2019 .—-v Enstitü Birim Sorumlusu Onayı CKABUL EDİLMİŞTİR •REDDEDİLMİŞTİR EYK Tarih ve No: 00 00.ENS.FR.72 ÖNSÖZ 18. yüzyıl Osmanlı mimarisi batılı unsurlar ile klasik üslubun harmanlanarak kullanıldığı bir dönem olmuştur Başta hanedan üyeleri olmak üzere devlet ricalinin başkent İstanbul’da yaptırdığı eserlerde bu mimari eğilim kendini açıkça hissettirmektedir. III. Ahmed’in kızı Zeyneb Sultan’ın 1769’da Topkapı Sarayı Soğukçeşme kapısı karşısında yaptırdığı kendi adıyla anılan küçük külliye, değişimi yansıtan dönemin önemli eserlerinden biridir. Son dönemde arşiv belgelerine dayanan sanat tarihi araştırmalarının sayısı artmakta, böylece yapılara ait yeni bilgiler ortaya çıkmaktadır. Bu amaçla kaynaklarda benzer ifadelerle anlatılan Zeyneb Sultan Külliyesi’ni arşiv belgelerinden ulaşılan bilgiler ışığında yeniden ele almak gerektiğine karar verilmiştir. Çalışmanın her aşamasına katkı sağlayan ve rehberlik yapan danışman hocam sayın Doç. Dr. Mehmet MEMİŞ’e, değerli fikirlerinden ve tecrübelerinden istifade ettiğim hocam sayın Prof. Dr. Ayşe ÜSTÜN’e şükranlarımı sunuyorum. Sıbyan mektebi ve medrese ile ilgili arşivlerindeki belge ve fotoğrafları benimle paylaşan Osmanlı Araştırmaları Vakfı ve Türkiye Anıtlar Derneği İstanbul Şubesi görevlilerine; arşivlerini açan ve inceleme imkanı sunan Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Kültür Tescil Daire Başkanlığı, İstanbul Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü, İstanbul IV Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü ve Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü çalışanları ile tezimizi zenginleştiren bilgi, belge, fotoğraf, harita, plan ve çizimlere ulaşmamı sağlayan adını burada anamadığım tüm kurumların personeline teşekkür ederim. Son olarak uzun yıllardır devam eden öğrenim hayatımın her safhasında desteğini ve teşviğini benden esirgemeyen anneme ve babama, tez sürecinin yoğunluğunda bana daima destek olan ve eksik bıraktığım noktaları hoşgörüsü ile tamamlayan sevgili eşim Ömer Faruk SEYMEN’e, birlikte geçirmemiz gereken zamanlarından olgunlukla feragat eden kızlarım Ruveyda Erva ve Dilruba Feyza’ya teşekkürü bir borç bilirim. Hanife Çoban Seymen 11.06.2019 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ........................................................................................................... iii FOTOĞRAF LİSTESİ .................................................................................................. iv PLAN LİSTESİ ............................................................................................................ viii HARİTA LİSTESİ ......................................................................................................... ix ÖZET ................................................................................................................................ x SUMMARY .................................................................................................................... xi GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 Konu .................................................................................................................................. 1 Amaç ................................................................................................................................. 1 Konunun Önemi ................................................................................................................ 1 Yöntem .............................................................................................................................. 2 BÖLÜM 1. ZEYNEB SULTAN VE DÖNEMİ ............................................................ 5 1.1. Zeyneb Sultan’ın Hayatı ............................................................................................ 5 1.2. Onsekizinci Yüzyıl Osmanlı Mimarisindeki Batı Etkileri ......................................... 8 1.3. Zeyneb Sultan Külliyesi’nin Tarihçesi .................................................................... 10 BÖLÜM 2: ARŞİV BELGELERİNDE ZEYNEB SULTAN KÜLLİYESİ ............. 22 2.1. Zeyneb Sultan Camii ................................................................................................ 22 2.1.1. Osmanlı Dönemi Onarım Faaliyetleri ............................................................ 23 2.1.2. Cumhuriyet Dönemi Onarım Faaliyetleri ....................................................... 28 2.1.3. Caminin Mimari Özellikleri ........................................................................... 31 2.1.4. Caminin Kalemişi Süslemeleri ....................................................................... 45 i 2.2. Zeyneb Sultan Sıbyan Mektebi ................................................................................ 51 2.2.1. Osmanlı Döneminde Zeyneb Sultan Sıbyan Mektebi .................................... 52 2.2.2. Cumhuriyet Dönemi Onarım Faaliyetleri ....................................................... 54 2.2.3. Sıbyan Mektebinin Mimari Özellikleri........................................................... 56 2.3. Zeyneb Sultan Türbesi ve Sebili .............................................................................. 66 2.4. Alemdar Paşa Medresesi .......................................................................................... 70 2.4.1. Cumhuriyet Dönemi Onarım Faaliyetleri ....................................................... 73 2.4.2. Medresenin Mimari Özellikleri ...................................................................... 77 2.5. Zeyneb Sultan Camii Haziresi ................................................................................. 81 2.5.1. Mezar Tipleri ve Süslemeleri Yönünden Zeyneb Sultan Camii Haziresi ...... 85 2.5.2. Hazireye Defnedilmiş Önemli Şahsiyetler ve Mezar Taşları ......................... 89 2.5.2.1. Zeyneb Sultan ................................................................................... 89 2.5.2.2. Sadrazam Melek Mehmed Paşa ....................................................... 91 2.5.2.3. Alemdar Mustafa Paşa ...................................................................... 94 2.6. Hamidiye Sebili ....................................................................................................... 99 2.7. İmam Evi ................................................................................................................ 104 DEĞERLENDİRME ve SONUÇ ............................................................................... 107 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 111 EKLER ......................................................................................................................... 128 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 159 ii KISALTMALAR BCA : Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi Bk. : Bakınız BOA : Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi b.y. : Basım yeri yok DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Ed. : Editör H. : Hicrî Haz. : Hazırlayan IRCICA : İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi İBB : İstanbul Büyükşehir Belediyesi İKVK.BKA : İstanbul IV Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Arşivi İTÜ : İstanbul Teknik Üniversitesi İÜ.NEK : İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi İVBMA : İstanbul Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü Arşivi M. : Milâdî n : Dipnot R. : Rumî TAD : Türkiye Anıtlar Derneği TDV : Türkiye Diyanet Vakfı Trc. : Tercüme eden t.s. : Tarihsiz TSMK : Topkapı