SALÂH BİRSEL’İN “SALÂH BEY TARİHİ” SERİSİ OLARAK YAYIMLANAN KİTAPLARINDA KÜLTÜR VE EDEBİYAT UNSURLARI Gamze AKPINAR (Yüksek Lisans Tezi) Eskişehir, 2017 SALÂH BİRSEL’İN “SALÂH BEY TARİHİ” SERİSİ OLARAK YAYIMLANAN KİTAPLARINDA KÜLTÜR VE EDEBİYAT UNSURLARI Gamze AKPINAR T.C. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yeni Türk Edebiyatı Bilim Dalı YÜKSEK LİSANS TEZİ Eskişehir, 2017 vi v vi ÖZET SALÂH BİRSEL’İN “SALÂH BEY TARİHİ” SERİSİ OLARAK YAYIMLANAN KİTAPLARINDA KÜLTÜR VE EDEBİYAT UNSURLARI AKPINAR, Gamze Yüksek Lisans-2017 Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yeni Türk Edebiyatı Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Muharrem Dayanç “Salâh Bey Tarihi” Salâh Birsel tarafından yazılan beş ciltlik bir tarih kitabı serisi olarak bilinir. Ancak bu külliyat, deneme türünde eserleri içerdiğinden kronolojik bir tarih kitabı niteliği göstermez. Eserleri üzerinde çalışmalar yapılmış olan Salâh Birsel’in “Salâh Bey Tarihi” tek başına incelenmemiştir. Bu çalışmanın amacı “Salâh Bey Tarihi”ndeki kültür ve edebiyat dünyasının panoramasını ortaya çıkarmaktır. Bu amaçla eserlerdeki adı geçen edebî şahsiyetlerin hangi bağlamlarda ve hangi sıklıkta ele alındığına ve nerelerde bulunup kimlerle ilişkileri olduğuna bakılmıştır. Dolayısıyla çalışmanın birinci bölümünde yirmi, ikinci bölümünde ise on beş isim, hayat hikâyeleri ve eserleriyle ilgili bilgiler de verilerek kültür ve edebiyat dünyası açısından değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Salâh Birsel, deneme, tarih, edebiyat. vii ABSTRACT CULTURE AND LITERATURE NOTES FROM “SALÂH BEY TARİHİ” SERIES OF SALÂH BİRSEL’S PUBLICATIONS Master degree 2017 Department of Turkish Language and Literature New Turkish Literature Section Advisor: Prof. Dr. Muharrem Dayanç "Salâh Bey Tarihi" is known a five-volume history book written by Salah Birsel. This corpus contains essays. Because of this, it is not a chronological history book. Salah Birsel's works have been studied but "Salâh Bey Tarihi" has not been examined separately. The aim of this study is to find out the panorama of culture and literature world in "Salâh Bey Tarihi". For this purpose; literary figures in the works were considered about their contexts, relations and mention rates. Therefore, twenty names in the first part and fifteen names in the second part of this study by giving information about their life stories and works was evaluated in terms of culture and literature world. Key words: Salah Birsel, essay, history, literature. viii İÇİNDEKİLER ÖZET………………………………………………………………………….……..v ABSTRACT…………………………………………………………………….…...vı İÇİNDEKİLER……………………………………..……………………………….vıı KISALTMALAR…………………………………………………………………….ıx ÖNSÖZ……………………………………………………………………………....x GİRİŞ………………………………………………………………………………...1 1. BÖLÜM “SALÂH BEY TARİHİ”NDE AYRINTILI OLARAK ELE ALINAN İSİMLER 1.1. Abdülhak Hâmit Tarhan………………………………………………7 1.2. Ahmed Hâşim………………………………………………………....12 1.3. Ahmed Mithad Efendi………………………………………………..18 1.4. Ahmet Hamdi Tanpınar…………………………………………….....28 1.5. Ahmet İhsan Tokgöz……………………………………………….....31 1.6. Ahmet Rasim………………………………………………………….35 1.7. Cenab Şahabeddin…………………………………………………….47 1.8. Faruk Nafiz Çamlıbel……………………………………………….....54 1.9. Fazıl Hüsnü Dağlarca………………………………………………….58 1.10. Halit Ziya Uşaklıgil……………………………………………………62 1.11. Mehmet Âkif Ersoy……………………………………………………67 1.12. Nâmık Kemal………………………………………………………….76 1.13. Nâzım Hikmet Ran………………………………………………….....81 1.14. Necip Fazıl Kısakürek…………………………………………………86 1.15. Neyzen Tevfik…………………………………………………………90 1.16. Orhan Veli Kanık……………………………………………………...99 1.17. Recâizâde Mahmud Ekrem………………………………………........104 1.18. Sait Faik Abasıyanık………………………………………………......109 1.19. Süleyman Nazif…………………………………………………….....119 1.20. Yahya Kemal Beyatlı …………………………………………………124 ix 2. BÖLÜM “SALÂH BEY TARİHİ”NDE YÜZEYSEL OLARAK ELE ALINAN İSİMLER 2.1. Ahmet Vefik Paşa……………………………………………………...136 2.2. Âşık Garib………………………………………………………...........137 2.3. Attilâ İlhan……………………………………………………………..139 2.4. Behçet Necatigil………………………………………………………..140 2.5. Celal Sılay……………………………………………………………...141 2.6. Cemil Meriç……………………………………………………………143 2.7. Haldun Taner……………………………………………………..……144 2.8. Hüseyin Rahmi Gürpınar………………………………………..……..144 2.9. Mehmet Emin Yurdakul……………………………………………….145 2.10. Mehmet Rauf………………………………………………………......148 2.11. Mithat Cemal Kuntay………………………………………………….149 2.12. Ömer Seyfettin………………………………………………………...150 2.13. Peyami Safa……………………………………………………………151 2.14. Rüştü Onur…………………………………………………………......152 2.15. Safveti Ziya………………………………………………………….....153 SONUÇ……………………………………………………………………………….156 KAYNAKÇA…………………………………………………………………..162 x KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale bkz. : Bakınız C. : Cilt Ed. : Editör s. : Sayfa ss. : Sayfa sayısı S. : Sayı TDV : Türkiye Diyanet Vakfı YKY : Yapı Kredi Yayınları xi ÖNSÖZ Salâh Birsel (14 Kasım 1919-10 Mart 1999), Türk edebiyatına Tanzimat’tan sonra girmiş Batı kaynaklı diğer edebî türlerden sayılan ve asıl gelişimini Cumhuriyet döneminde gösteren, Cemil Meriç’le zirveye ulaşan deneme türünün Türk edebiyatındaki başat isimlerindendir. Birsel, bu türdeki ilk eseri olan Kendimle Konuşmalar’dan sonra Salâh Bey Tarihi hariç toplam on dört deneme kaleme almıştır. Salâh Birsel’le ilgili hazırlanmış biri doktora1 diğeri yüksek lisans tez2 çalışmalarına bakıldığında yazarın Salâh Bey Tarihi adlı beş ciltlik deneme eserinin genel anlamda tanıtıldığı görülür. Bu yüksek lisans çalışmasında ise Salâh Birsel’in söz konusu eserini oluşturan “Kahveler Kitabı, Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, İstanbul-Paris” adlı beş denemesi, kültür ve edebiyat unsurları bakımından ele alınacaktır. Kültür ve edebiyat unsurlarından kasıt, denemelere konu olan mekânlar ve şahıslardır. Şöyleki eserlerdeki başlıklardan da anlaşılacağı üzere bu denemelerin ana mekânı İstanbul’dur. İstanbul’da birer edebiyat ortamı sağlayan çeşitli kahvehâneler, konaklar, yalılar da Türk edebiyatındaki meşhur isimlerin farklı yönlerini görmeyi sağlayacak yardımcı mekânlar olarak karşımıza çıkar. İstanbul dışında Ankara’daki bazı edebiyat ve kültür mahfillerine de yer verildiği görülür. Her ne kadar eserin isminde “tarih” kelimesi geçiyor olsa seçilen edebî türün yazarı özgürleştirmesinden dolayı ortaya klasik, kronolojik bir edebiyat tarihi ya da tarih kitabı çıkmaz. Bu nedenle denemelerin belgesel-roman niteliği de gösterdiği görülür. Bu tez çalışmasının ilk iki bölümünde edebiyat unsurlarını meydana getirecek denemelerin şahıs kadrosunu oluşturan otuz beş isim tespit edilmiş ve adı geçen sanatçıların biyografik ve bibliyografik bilgileri verilerek, Salâh Bey Tarihi’nde hangi bağlamlarda ele alındıkları gözler önüne serilmiştir. Sonuç 1 Abdullah Çelik, Salâh Birsel'in Yapıtlarının Eski ve Yeni Türk Edebiyatı Açısından Tematik İncelenmesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi, 2001. 2 Mahmut Bahar, Salâh Birsel’in Hayatı, Şiir ve Denemeleri Üstüne Bir İnceleme, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 1995. xii bölümünde ise elde edilen verilerin kültür ve edebiyat dünyası için ne ifade ettiğine dair genel bir değerlendirme yapılmıştır. Çalışmanın yüksek lisans tezi olması nedeniyle Salâh Birsel’in üslubunu belirlemeye yönelik bir çalışma ya da bu eserlerini monografik olarak inceleme yoluna gidilememiştir. Ancak yapılan bu tezin Salâh Birsel’in denemelerini konu alacak farklı çalışmalar için küçük bir basamak olabilmesi temenni edilmektedir. Tez konumun belirlenme, işlenme ve sonuçlandırılma sürecinde bana bilgi ve görüşlerinden yararlanma fırsatı tanıyan danışman hocam Sayın Prof. Dr. Muharrem Dayanç’a şükranlarımı sunarım. Yüksek lisans eğitimimin her aşamasında benden desteklerini esirgemeyen aileme de teşekkür ederim. xiii GİRİŞ Yazarın özgürce seçtiği konuda, bir kısıtlama olmadan sohbet havası içerisinde, anekdotlarla içeriğini zenginleştirilebildiği edebi türe deneme denir. Dünya edebiyatında temelleri Yunan ve Latin edebiyatına dayanan bu türün kökenine dair bazı edebiyat tarihçileri Hindistan, Çin ve Japonya gibi Doğu ülkelerini gösterseler de asıl anlamdaki kullanımı Fransız yazar Montaigne’nin (1533-1592) 1580’de yazdığı Les Essais adlı eseriyledir. Denemelerin bilim, ahlak ve ruhbilim açılarından çeşitili incelemelere konu olabileceği düşünüldüğünde bir yazarın deneme yazabilmesi için geniş bir dünya görüşüne, zengin bir edebiyat ve sanat birikimine sahip olması beklenir.3 Bunlara ek olarak anlatıcı tıpkı Cemil Meriç ya da Salâh Birsel gibi üslup sahibi ise deneme türünde ön plan çıkması kaçınılmaz olacaktır. Kaynaklarda denemenin içerik açısından “konusunu sanat ve edebiyattan alan denemeler, psikoloji-felsefe konulu denemeler, şehir konulu denemeler, sosyal, siyasi ve dini konulu denemeler, karışık konulu denemeler” olmak üzere beş sınıfa; üslup bakımından ise “informal-senli benli deneme, formal-resmi deneme” olarak iki sınıfa ayrıldığı görülür. Salâh Birsel’in içerik olarak ‘karışık konulu denemeler’, üslup olarak ise “informal-senli benli denemeler” sınıfına girebilecek yazılar yazdığı söylenebilir. Batı’da XVI. yüzyılda edebi bir tür olarak görülen denemenin Türk edebiyatında kendini göstermesi Tanzimat’ladır. Bu yıllarda “tecrübe-i kalemiyye” olarak bilinen türün “deneme” olarak adlandırılması ise Cumhuriyet sonrasındadır. 3 Seyit Kemal Karaalioğlu, Sözlü/Yazılı Kompozisyon Konuşmak ve Yazmak Sanatı, İnkılâp ve Ata Kitabevleri, İstanbul, 1982, s.329-331. ; Yazınsal türlerden