Liga Narodowa (1893–1928) ♦♦♦ LIGA NARODOWA (1893–1928) wybór relacji ♦ Wybór, wstęp i opracowanie: Tomasz Sikorski, Adam Wątor ♦ Muzeum Historii Polski Warszawa 2015 ii tom w serii 100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki rada programowa serii Andrzej Friszke, Tomasz Gąsowski, Rafał Habielski, Krzysztof Kawalec, Tomasz Nałęcz, Andrzej Nowak Projekt graficzny serii i okładki: Syfon Studio Redakcja merytoryczna, przypisy: Tomasz Sikorski, Adam Wątor Recenzenci: Urszula Kozłowska, Witold Wojdyło Korekta: Jacek Ring, Dorota Wojciechowska-Ring ISBN 978-83-65248-00-8 Wydawca: Muzeum Historii Polski w Warszawie Wspomnienia autorstwa Józefata Bohuszewicza, Stanisława Bukowieckiego, Romana Dmowskiego, Antoniego Marylskiego-Łuszczewskiego, Zdzisława Próchnickiego oraz Gustawa Simona znajdują się w domenie publicznej. Notatki Mariana Seydy oraz Stanisława Grabskiego opublikowane są za zgodą spadkobierców. Spadkobierców Władysława Łukaszewicza, Stanisława Rowińskiego i Stanisława Zielińskiego nie udało się ustalić. Muzeum prosi o kontakt właścicieli lub spadkobierców praw autorskich do wspomnień ww. osób. Treść opracowania (wstępu i przypisów) dostępna jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów i Muzeum Historii Polski w Warszawie. Pełny tekst licencji: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode Podstawę niniejszego opracowania stanowią dokumenty znajdujące się w kolekcji PAN w Warszawie: Wspomnienia z pracy w Lidze Narodowej 1929–1933 oraz Wspomnienia o działaczach Ligi Polskiej i Ligi Narodowej (wycinki prasowe, wypisy, druki ulotne) z lat 1908–1926. Zbliżający się jubileusz stulecia niepodległości Polski wymaga odpowiedniego upamiętnienia nie tylko w formie rutynowych publicznych uroczystości, ale również wysiłku intelektualnego. Chodzi o to, by przypomnieć czas i aktorów niezwykłych listopa- dowych dni 1918 roku, poznać ich idee i dylematy. Potrzeba nam refleksji na temat aktualności czynu i myśli Ojców Założycieli Nie- podległej Rzeczypospolitej oraz tego, w jaki sposób realizujemy przesłanie, które nam zostawili. Seria 100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki ma pomóc w przeprowadzeniu takiej refleksji. W ramach naszego przedsięwzięcia opublikujemy kilkanaście dawno niewznawia- nych lub niepublikowanych pozycji. Są to pamiętniki i dzienniki czołowych postaci życia politycznego i publicznego ii rp. Pomy- słodawcą serii jest prof. Andrzej Friszke, członek Rady Muzeum. Robert Kostro Muzeum Historii Polski w Warszawie 5 ♦♦♦ Roman Dmowski (1864–1939) Założyciel Ligi Narodowej NOTA EDYTORSKA Dzieje Ligi Narodowej [dalej: ln] nie są jak dotąd dokładnie zba- dane. Podobnie rzecz się ma z bazą źródłową dotyczącą tej organi- zacji. Liga w założeniach była organizacją elitarną (w szczytowym okresie funkcjonowania liczyła niewiele ponad 300 członków), ale o jej znaczeniu świadczy fakt, że kierowała działalnością obo- zu narodowo-demokratycznego w trzech zaborach i na emigra- cji. Wpływy ln widoczne były w różnego rodzaju organizacjach: oświatowych, kulturalnych, wychowawczych, samopomocowych, korporacyjnych, akademickich, gospodarczych etc. Dysponowała również Liga doskonale zorganizowanymi narzędziami oddzia- ływania na opinię publiczną – świetnie redagowanymi dzienni- kami, tygodnikami, miesięcznikami, pismami specjalistycznymi i fachowymi. Przez ln w ciągu jej całej historii przewinęły się elity intelektualne i polityczne, które po 1918 r. uczestniczyły w budo- wie zrębów niepodległego państwa polskiego – ii Rzeczpospolitej. Jak dotąd jedynym opracowaniem dotyczącym historii ln jest fundamentalna praca Stanisława Kozickiego Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907) (wyd. „Myśl Polska”, Londyn 1964). Drugi, znacznie bardziej fragmentaryczny i niekompletny tom po- święcony historii ln tegoż autora do dziś nie ujrzał światła dzien- nego – nie został wydany drukiem i nadal znajduje się w zbiorach rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Prezentowany 7 obecnie zbiór wspomnień i relacji dotyczących działalności ln w poszczególnych zaborach traktować więc możemy jako uzu- pełnienie pracy Kozickiego. Umieszczone w niniejszym opracowaniu wspomnienia i re- lacje uczestników ruchu ligowego mają swoją długą historię. Ini- cjatywę opracowania dziejów ln podjął w końcu lat dwudziestych xx wieku Roman Dmowski. Powołano wówczas specjalny Komitet Wydawniczy, do którego weszli między innymi: Wacław Łapiński, Marian Seyda, Roman Antoni Leitgeber, Feliks Godlewski, Ka- rol Raczkiewicz. Opracowanie dziejów ln Dmowski powierzył osobiście dr. Zygmuntowi Wojciechowskiemu1, który z pomocą swoich współpracowników, rekrutujących się głównie z Ruchu Młodych Obozu Wielkiej Polski i Związku Młodych Narodow- ców, rozpoczął kwerendę archiwalną w Bibliotece Muzeum Na- rodowego Polskiego w Rapperswilu. Udało się jednak przepisać tylko część zdeponowanych dokumentów dotyczących dziejów Ligi Polskiej i Ligi Narodowej2. Równolegle dr Wojciechowski opracował specjalny kwestionariusz składający się z pytań ogól- nych i szczegółowych (dotyczyły głównie działalności w ln, pracy społecznej, politycznej, publicznej, zawodowej), który następ- nie wysyłano do żyjących członków ln. Do końca lat trzydzie- stych udało się dzięki temu pozyskać sto kilkadziesiąt odpowie- dzi. W 1937 r., w chwili kiedy Wojciechowski zbliżył się wyraźnie 1 Zygmunt Wojciechowski (1900–1955), historyk, profesor Uniwersytetu Poznańskie- go, publicysta, polityk, członek Ruchu Młodych Obozu Wielkiej Polski, Związku Młodych Narodowców i Ruchu Narodowo-Państwowego, w czasie ii wojny świa- towej współzałożyciel organizacji „Ojczyzna”, pracownik Delegatury Rządu rp na Kraj (kierownik Wydziału Nauki), następnie założyciel i pierwszy dyrektor Instytutu Zachodniego (1944–1955), członek pau (od 1945 r.) i pan (od 1952 r.), od 1984 r. jest patronem Instytutu Zachodniego; autor wielu tekstów publicystycznych oraz prac historycznych poświęconych historii Słowiańszczyzny, dziejom średniowiecznej Polski i relacjom polsko-niemieckim. 2 Podobną pracę realizował niezależnie historyk sanacyjny Władysław Pobóg- -Malinowski, autor pracy Narodowa Demokracja 1887–1918 (Warszawa 1933), pu- blikując na łamach „Niepodległości” dokumenty Ligi Narodowej. 8 do obozu sanacyjnego (kierował Ruchem Narodowo-Państwo- wym), pracę nad archiwizowaniem dokumentacji ln przejął z polecenia Dmowskiego Stanisław Kozicki3. On też miał spisać jej dzieje. Po wybuchu ii wojny światowej nie zdołano zabezpieczyć archiwum ln. Spora część dokumentacji zaginęła, reszta spłonę- ła podczas powstania warszawskiego. Zachowały się w zbiorach Kozickiego i kolekcjach prywatnych szczątkowe relacje, odezwy i inne dokumenty. Część z nich po wojnie przepisał niestrudzony dziejopis Narodowej Demokracji – dr Józef Zieliński (Mariusz Kułakowski), znany czytelnikowi z fundamentalnej pracy Roman Dmowski w świetle listów i wspomnień (t. i–ii, Londyn 1968, 1972)4. Po zakończeniu ii wojny światowej dokumentację ln zde- ponowano w Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (S. Kozicki, Materiały dotyczące Ligi Narodowej i innych organi- zacji, sygn. 30) oraz Bibliotece Polskiej Akademii Nauk – Polskiej 3 Stanisław Kozicki (1876–1958), polityk, publicysta, jeden z najbliższych współ- pracowników Romana Dmowskiego, członek ln, sdn, knp (od 1918), zln, sn, se- kretarz generalny polskiej delegacji na konferencję paryską (1919), poseł na Sejm rp (1919–1925), senator (1928–1935), ambasador rp w Rzymie (1926), po 1935 r. wycofał się z działalności politycznej, zwolennik tzw. integralnego nacjonalizmu, publicysta m.in.: „Myśli Narodowej”, „Gazety Warszawskiej”, „Kuriera Poznań- skiego”, „Słowa Polskiego”, „Warszawskiego Dziennika Narodowego”, „Gazety Polskiej”, „Przeglądu Wszechpolskiego”, znawca literatury polskiego romantyzmu i myśli politycznej tej epoki, tłumacz i pisarz, w czasie ii wojny światowej doradca gen. Stefana Grota-Roweckiego (zwz-ak), po wojnie prześladowany przez Służbę Bezpieczeństwa, wycofał się z życia publicznego i zamieszkał w Polanicy Zdroju, publikował w pismach o proweniencji katolickiej, np. „Tygodniku Powszechnym”, „Tygodniku Warszawskim”, „Dziś i Jutro”, Kierunkach”, „Za i Przeciw”, autor wie- lu książek i opracowań oraz pamiętników (Pamiętnik 1876–1939, wstęp i oprac. M. Mroczko, Słupsk 2009). 4 Józef Zieliński (1899–1976), doktor historii, nauczyciel w Gimnazjum w Stanisła- wowie, badacz dziejów tego miasta, publicysta, dziennikarz, działacz Stronnictwa Narodowego, w czasie ii wojny światowej uczestnik tajnego nauczania na terenie Krakowa, zaangażowany w konspirację narodową, bezpośrednio po wojnie na- uczyciel historii w Liceum im. H. Sienkiewicza w Krakowie, od 1956 r. pracownik Uniwersytetu Jagiellońskiego, stały współpracownik Polskiego słownika biogra- ficznego, autor wielu prac historycznych i źródłowych. 9 Akademii Umiejętności w Krakowie (Teki Józefa Zielińskiego. Liga Narodowa. Relacje, życiorysy, t. i–viii, sygn. 7785). Podstawę niniejszego opracowania stanowią memuaria znaj- dujące się w kolekcji pan w Warszawie: Wspomnienia z pracy w Li- dze Narodowej 1929–1933 oraz Wspomnienia o działaczach Ligi Polskiej i Ligi Narodowej (wycinki prasowe, wypisy, druki ulotne) z lat 1908–1926. Stojąc przed dylematem selekcji wewnętrznie zróżnicowanego materiału, autorzy opracowania dokonali su- biektywnego i arbitralnego wyboru tych materiałów, które w ich przekonaniu wydawały się najciekawsze, a jednocześnie możliwie kompletne. Nie bez znaczenia było również autorstwo tych doku- mentów. Umieszczone w książce memuaria spisali wybitni działa- cze narodowo-demokratyczni,