Tussen traditie en moderniteit Vereniging van Nederlandse Gemeenten Omslag 100 jaar VNG NW.indd 1 16-04-12 1:4 Aa en Hunze Aalburg Aalsmeer Aalten Achtkarspelen Alblasserdam Albrandswaard Alkmaar Almelo Almere Alphen aan den Rijn Alphen-Chaam Ameland Amersfoort Amstelveen Amsterdam Apeldoorn Appingedam Arnhem Assen Asten Baarle-Nassau Baarn Barendrecht Barneveld Bedum Beek Beemster Beesel Bellingwedde Bergambacht Bergeijk Bergen Lb. Bergen NH Bergen op Zoom Berkelland Bernheze Bernisse Best Beuningen Beverwijk Binnenmaas Bladel Blaricum Bloemendaal Boarnsterhim Bodegraven-Reeuwijk Boekel Borger-Odoorn Borne Borsele Boskoop Boxmeer Boxtel Breda Brielle Bronckhorst Brummen Brunssum Bunnik Bunschoten Buren Bussum Capelle aan den IJssel Castricum Coevorden Cranendonck Cromstrijen Cuijk Culemborg Dalfsen Dantumadiel De Bilt De Marne De Ronde Venen De Wolden Delft Delfzijl Den Haag Den Helder Deurne Deventer Diemen Dinkelland Dirksland Doesburg Doetinchem Dongen Dongeradeel Dordrecht Drechterland Drimmelen Dronten Druten Duiven Echt-Susteren Edam-Volendam Ede Eemnes Eemsmond Eersel Eijsden-Margraten Eindhoven Elburg Emmen Enkhuizen Enschede Epe Ermelo Etten-Leur Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat Geertruidenberg Geldermalsen Geldrop-Mierlo Gemert-Bakel Gennep Giessenlanden Gilze en Rijen Goedereede Goes Goirle Gorinchem Gouda Graafstroom Graft-De Rijp Grave Groesbeek Groningen Grootegast Gulpen-Wittem Haaksbergen Haaren Haarlem Haarlemmerliede en Spaarnwoude Haarlemmermeer Halderberge Hardenberg Harderwijk Hardinxveld-Giessendam Haren Harenkarspel Harlingen Hattem Heemskerk Heemstede Heerde Heerenveen Heerhugowaard Heerlen Heeze-Leende Heiloo Hellendoorn Hellevoetsluis Helmond Hendrik-Ido-Ambacht Hengelo Ov. Het Bildt Heumen Heusden Hillegom Hilvarenbeek Hilversum Hof van Twente Hollands Kroon Hoogeveen Hoogezand-Sappemeer Hoorn Horst aan de Maas Houten Huizen Hulst IJsselstein Kaag en Braassem Kampen Kapelle Katwijk Kerkrade Koggenland Kollumerland c.a. Korendijk Krimpen aan den IJssel Laarbeek Landerd Landgraaf Landsmeer Langedijk Lansingerland Laren Leek Leerdam Leeuwarden Leeuwarderadeel Leiden Leiderdorp Leidschendam-Voorburg Lelystad Lemsterland Leudal Leusden Liesveld Lingewaal Lingewaard Lisse Littenseradiel Lochem Loon op Zand Lopik Loppersum Losser Maasdonk Maasdriel Maasgouw Maassluis Maastricht Marum Medemblik Meerssen Menameradiel Menterwolde Meppel Middelburg Middelharnis Midden-Delfland Midden-Drenthe Mill en St. Hubert Millingen aan de Rijn Moerdijk Montferland Montfoort Mook en Middelaar Muiden Naarden Neder-Betuwe Nederlek Nederweert Neerijnen Nieuwegein Nieuwkoop Nieuw-Lekkerland Nijkerk Nijmegen Noord-Beveland Noordenveld Noordoostpolder Noordwijk Noordwijkerhout Nuenen c.a. Nunspeet Nuth Oegstgeest Oirschot Oisterwijk Oldambt Oldebroek Oldenzaal Olst-Wijhe Ommen Onderbanken Oost Gelre Oosterhout Oostflakkee Ooststellingwerf Oostzaan Opmeer Opsterland Oss Oud-Beijerland Oude IJsselstreek Ouder-Amstel Ouderkerk Oudewater Overbetuwe Papendrecht Peel en Maas Pekela Pijnacker-Nootdorp Purmerend Putten Raalte Reimerswaal Renkum Renswoude Reusel-De Mierden Rheden Rhenen Ridderkerk Rijnwaarden Rijnwoude Rijssen-Holten Rijswijk Roerdalen Roermond Roosendaal Rotterdam Rozendaal Rucphen Schagen Schermer Scherpenzeel Schiedam Schiermonnikoog Schijndel Schinnen Schoonhoven Schouwen-Duiveland ’s-Hertogenbosch Simpelveld Sint Anthonis Sint-Michielsgestel Sint-Oedenrode Sittard-Geleen Skarsterlân Sliedrecht Slochteren Sluis Smallingerland Soest Someren Son en Breugel Spijkenisse Stadskanaal Staphorst Stede Broec Steenbergen Steenwijkerland Stein Stichtse Vecht Strijen Súdwest Fryslân Ten Boer Terneuzen Terschelling Texel Teylingen Tholen Tiel Tilburg Tubbergen Twenterand Tynaarlo Tytsjerksteradiel Ubbergen Uden Uitgeest Uithoorn Urk Utrecht Utrechtse Heuvelrug Vaals Valkenburg aan de Geul Valkenswaard Veendam Veenendaal Veere Veghel Veldhoven Velsen Venlo Venray Vianen Vlaardingen Vlagtwedde Vlieland Vlissingen Vlist Voerendaal Voorschoten Voorst Vught Waalre Waalwijk Waddinxveen Wageningen Wassenaar Waterland Weert Weesp Werkendam West Maas en Waal Westerveld Westervoort Westland Weststellingwerf Westvoorne Wierden Wijchen Wijdemeren Wijk bij Duurstede Winsum Winterswijk Woensdrecht Woerden Wormerland Woudenberg1 Woudrichem Zaanstad Zaltbommel Zandvoort Zederik Zeevang Zeewolde Zeist Zevenaar Zijpe Zoetermeer Zoeterwoude Zuidhorn Zuidplas Zundert Zutphen Zwartewaterland Zwijndrecht Zwolle VNG 100 jaar - sladn d.indd 1 1-04-12 1:26 Tussen traditie en moderniteit VNG 100 rr d.indd 1 1-04-12 16: 2 VNG 100 rr d.indd 2 1-04-12 16: MARTIJN VAN DER STEEN en MARK VAN TWIST Tussen traditie en moderniteit 100 jaar lokaal bestuur in beeld Vereniging van Nederlandse Gemeenten VNG 100 rr d.indd 1-04-12 16: 4 VNG 100 rr d.indd 4 1-04-12 16: INHOUDSOPGAVE Voorwoord 7 Inleiding BEELD ALS INGANG TOT BESTUUR 8 Hoofdstuk 1 DOOR DE OGEN VAN DE KLANT De balie 14 De gezagsdrager 22 De akte 30 De dienst 38 Hoofdstuk 2 DOOR DE OGEN VAN DE KIEZER De raadzaal 48 De volksvertegenwoordiger 56 Het portret 62 De verkiezing 70 Hoofdstuk 3 DOOR DE OGEN VAN DE ONDERDAAN Het straatmeubilair 80 De burgemeester 88 Het wapen 96 De plechtigheid 104 Hoofdstuk 4 DOOR DE OGEN VAN DE AMBTENAAR Het kantoor 114 De functionaris 122 De grafi ek 130 De vergadering 136 Hoofdstuk 5 DOOR DE OGEN VAN DE INWONER Het stadhuis 144 De wethouder 152 De kaart 158 De inspraak 164 Hoofdstuk 6 GEMEENSCHAP VAN GEMEENTEN De Vereniging 174 De belangenbehartiger 182 De modelverordening 188 Het congres 194 Uitleiding TUSSEN TRADITIE EN MODERNITEIT 202 Conclusion BETWEEN TRADITION AND MODERNITY 216 Verantwoording AANDACHT VOOR WAT NIET MEER OPVALT 229 Bronnenlijst 233 Colofon 240 5 VNG 100 rr d.indd 16-04-12 1:40 6 VNG 100 rr d.indd 6 1-04-12 16: VOORWOORD De oprichting van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) 100 jaar geleden markeert een belangrijk moment in de geschiedenis van het binnenlands bestuur van Nederland. De gemeenten zijn vanaf dat moment hun krachten gaan bundelen in de belangenbehartiging naar de nationale overheid en gezamenlijk diensten gaan aanbieden aan de gemeenten. De Nederlandse gemeenten zijn ouder dan het bijna 200-jarige Koninkrijk. Zij vormen de basis van de democratie. De vorming van de nationale staat bracht beperkingen ten aanzien van de bevoegdheden van de gemeenten. De VNG heeft zich de afgelopen 100 jaar vasthoudend ingezet voor de versterking van de kracht en kwaliteit van de gemeenten. Op nagenoeg alle terreinen van maatschappelijke activiteit zijn de gemeenten bezig hun rol als eerste overheid te verstevigen. Wie de veranderingen van de VNG de afgelopen 100 jaar wil beschouwen, doet er verstandig aan goed te kijken naar de veranderingen in het lokaal bestuur gedurende die periode. In dit jubileumboek gebeurt dat, letterlijk zelfs. De kracht van het beeld wordt benut om het verhaal te vertellen van 100 jaar lokaal bestuur en van de VNG als vereniging van gemeenten. In plaats van de grote en abstracte bestuurlijke thema’s staat de invalshoek van mensen centraal, in hun hoedanigheid van klant, kiezer, onderdaan, functionaris en inwoner. De eerste overheid ontleent immers haar kracht aan het gegeven, dat zij de meest nabije overheid is. Hoe beter dan door het oog van deze mensen is daarom het verhaal te vertellen hoe het was, werd en wordt. Dit boek laat zien, dat er in 100 jaar weliswaar veel veranderd is, maar dat veel ook behouden bleef. Het lokaal bestuur beweegt zich tussen traditie en moderniteit en juist daardoor blijkt het tot grote prestaties in staat. De nieuwe tijd zal opnieuw veel veerkracht vragen van de gemeenten en van de VNG. De geschiedenis, die dit boek in beeld brengt, geeft het vertrouwen dat zij daartoe in staat zijn. De schrijvers van dit boek, Martijn van der Steen en Mark van Twist, zijn erin geslaagd woord en beeld tot een indringend en intrigerend geheel te maken. Zij kregen assistentie van vele anderen die in de colofon worden genoemd. Bijzondere vermelding verdienen tenslotte nog de vele gemeenten, die prachtig fotomateriaal beschikbaar stelden. Ralph Pans Annemarie Jorritsma Voorzitter Directieraad Voorzitter Bestuur voorwoord 7 VNG 100 rr d.indd 16-04-12 1: INLEIDING Beeld als ingang tot bestuur BEELDEN VAN BESTUUR bestaan van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). We schetsen de ontwikke- Het lokaal bestuur is overal om ons heen. Of ling van de leden van de VNG in de afgelopen het nu gaat om de plaatsing van verkeersbor- 100 jaar. Dat wil zeggen, we tonen de ontwikke- den, openbare toiletten en bankjes in het park, ling van 100 jaar lokaal bestuur in beelden. Het of om het ontwikkelen van de gebieden waarin boek vertelt een beeldverhaal. Het kijkt terug we wonen of winkelen, de gemeente heeft er de op het verleden, maar vooral omdat dit leidt hand in. De gemeente laat zich niet verengen tot refl ectie op het heden. Beeld is de ingang tot de beleidsnota, maar is een verschijnsel om het lokaal bestuur van ‘nu’ op een andere waar mensen dagelijks tegenaan lopen, manier te bezien. Door de waarneming van de letterlijk. Ze ontvangen post van de gemeente, afgelopen 100 jaar, kunnen we anders kijken krijgen een boete, zien wethouders in lokale naar het heden. media, zwemmen in het gemeentelijk sport- complex en wandelen door het park dat door ZIEN DOOR DE OGEN VAN ANDEREN de gemeente onderhouden wordt. Ze zien de gemeente de speeltuinen in de buurt beheren We bouwen dit beeldverhaal op door vanuit en vragen bij de gemeente een vergunning aan zes verschillende perspectieven te kijken. In elk als ze een