14 Odonatrixo7(1) Nowe stanowiska iglicy małej Nehalennia speciosa (CHARPENTIER, 1840) w południowo-wschodniej Polsce (Odonata: Coenagrionidae) New localities of Nehalennia speciosa (CHARPENTIER, 1840) in south- eastern Poland (Odonata: Coenagrionidae) Bogusław Daraż ul. Kościelna 41, 35-505 Rzeszów; e-mail: [email protected] Część Kotliny Sandomierskiej w wid- nym, wyższym stopniu terasowym doliny łach Wisły i Sanu należy do najsłabiej rzeki. poznanych pod względem odonatologicz- Na terenach obecnie objętych ochroną do nym obszarów Polski (BERNARD i in. 2009). lat 40. XX wieku intensywnie eksploatowa- Z tego powodu podjęto badania na tych no torf. Po II wojnie zaprzestano wydoby- terenach, zwłaszcza w obiektach najcen- cia, a w powstałych torfiankach i wokół nich niejszych pod względem przyrodniczym. doszło do odbudowy/powstania biocenoz W 2010 roku penetrowano m.in. trzy tor- torfowiskowych i wodnych. W latach 70. fowiskowe rezerwaty przyrody i w dwóch i 80. XX wieku na terenie obecnego rezer- z nich stwierdzono nieznane dotąd stano- watu „Torfy” podjęto próby zmeliorowania wiska Nehalennia speciosa (CHARPENTIER). i osuszenia terenu, które jednak zaniechano Rezerwaty „Bagno Przecławskie” i „Torfy” (Zieliński 2010). położone są w mezoregionie Dolina Dolnej 1. Rezerwat „Bagno Przecławskie”, na Wisłoki (KONDRAckI 2002), na lewobrzeż- zachód od miejscowości Przecław, 50º11’15” N, 21º25’15” E, UTM: EA35. W północnej części rezerwatu, wśród boru bagiennego, duże, wypełnione wodą potorfie o po- wierzchni 2–3 ha oraz 100 m na E od niego mały zbiornik o po- wierzchni ok. 0,2 ha. Lustro wody (brunatnawej, ale przezroczystej) w wielu miejscach pokrywają pła- ty Nymphaea alba L. Duża część zbiornika zarośnięta płem tor- fowcowym budowanym głównie przez Sphagnum fallax (KLINGGR.) Rys. 1. Współczesne rozmieszczenie Nehalennia speciosa w połu- KLINGGR. Silnie uwodnione partie dniowej Polsce (za BERNARD i in. 2009, zmienione i uzupełnio- przerasta Carex rostrata stokes., ne). a – stanowiska stwierdzone w latach 1991–2009, b – nowe stanowiska. która gdzieniegdzie tworzy gęsty Fig. 1. Current distribution of Nehalennia speciosa in southern Po- szuwar, oraz Eriophorum angu- land (according to BERNARD et al. 2009, changed and comple- stifolium HONck. (Fot. 1). Miej- ted). a – localities recorded between 1991 and 2009, b – new scami występują także: Eriopho- localities. rum vaginatum L., Scheuchzeria Odonatrixo7(1) 15 Fot. 1. Stanowisko Nehalennia speciosa w rezerwacie „Bagno Przecławskie”: zbiornik z Carex rostrata. Phot. 1. Locality of Nehalennia speciosa in the nature reserve „Bagno Przecławskie”: a water body with Carex rostrata. palustris L., Rhynchospora alba (L.) VAHL (CHARPENTIER) – 1♂, 3 larwy. oraz Juncus sp.. Od strony lądu pło bardziej 2. Rezerwat „Torfy”, pomiędzy miej- zwarte, z Vaccinium oxycoccos L. i Drosera scowościami Głowaczowa i Chotowa, rotundifolia L. Obrzeża zbiorników poroś- 50º02’38” N, 21º17’45” E, EA24. W połu- nięte kępami Molinia caerulea (L.). W dniu dniowej i wschodniej części torfowiska mo- 23 VI 2010 r., ok. godz. 17, obserwowano zaika potorfi, prawie całkowicie porośnię- kilkanaście ♂♂ i ♀♀ N. speciosa wśród kęp tych roślinnością, tak że nie widać wyraźnie C. rostrata na zbiorniku głównym oraz kil- wyodrębnionych zbiorników. W silnie uwod- ka imagines na drugim, mniejszym oczku. nionym ple torfowców Sphagnum sp. domi- 22 VII 2010 r. ok. godz. 18 znaleziono już nuje przede wszystkim C. rostrata, miejsca- tylko 2 ♂♂ iglicy. Gatunki towarzyszące: mi z niewielką domieszką Eriophorum sp. Lestes sponsa – (Hansemann) – kilka ♂♂, (Fot. 2). W miejscach, gdzie pło jest bardziej Coenagrion puella (linnaeus) – nielicz- zwarte, występują: V. oxycoccos, D. rotun- ny, Enallagma cyathigerum (CHARPENTIER) difolia, bliżej brzegu Vaccinium uliginosum – 1♂, Aeshna subarctica WALKER – 2 exu- L. i liczne kępy M. caerulea. Na całym tor- viae, teneralna ♀, Libellula quadrimacula- fowisku niskie Pinus sylvestris L. oraz liczne ta linnaeus – 2 larwy, Sympetrum danae obumarłe Betula sp. W północnej części tor- (sulZer) – liczny, osobniki teneralne, Leu- fowiska niewielkie doły potorfowe, niektóre corrhinia dubia (VANDER LINDEN) – liczny, nie zarośnięte jeszcze przez roślinność, inne behawior rozrodczy, Leucorrhinia pectoralis całkowicie pokryte płem torfowcowym. 16 Odonatrixo7(1) Fot. 2. Caricetum rostratae z podwyższonym poziomem wody – prawdopodobnie główne siedlisko Neha- lennia speciosa w rezerwacie „Torfy”. Phot. 2. Caricetum rostratae with an increased water level – probably the main habitat of Nehalennia spe- ciosa in the nature reserve „Torfy”. Torfowisko otoczone borem bagiennym. W (CHARPENTIER) – 1 ♂ i kilka ♀♀, w tym dniu 6 VI 2010, po obfitych opadach desz- juwenilne, Aeshna cyanea (o.F. müller) czu, poziom wody na torfowisku znacz- – 1 ♂, 3 exuviae, L. quadrimaculata – kil- nie podwyższony, w wyniku tego zalane ka imagines, 1 exuviae, S. danae – bardzo obrzeża boru. Podczas kontroli stanowiska liczny, behawior rozrodczy, liczne exuviae, w dniu 6 VIII zaobserwowano spadek po- L. pectoralis – kilka ♂♂ i 1♀. ziomu wody o ok. 15–20 cm i wycofanie N. speciosa to gatunek zachodniosybe- się wody o ok. 2–3 m w głąb torfowiska. W ryjski, w Polsce obecnie reliktowy, lokal- dniu 6 VI 2010, ok. godz. 18, na obrzeżach ny i rzadki, występujący prawie wyłącz- boru, na odcinku ok. 25 m długości i 1,5 m nie w północnej i wschodniej części kraju szerokości naliczono ok. 35 imagines N. (BERNARD i in. 2009). Do roku 2008 zna- speciosa siedzących na Vaccinium myrtil- nych było w Polsce 65 stanowisk N. spe- lus L., V. uliginosum i M. caerulea. Dwa ciosa, skatalogowanych i opisanych przez miesiące później, 6 VIII, gatunku już nie BERNARDA (1998) oraz BERNARDA i BucZyń- stwierdzono. Gatunki towarzyszące: Lestes skiego (2008). W ostatnich dwóch latach virens (CHARPENTIER) – liczny, tandemy, przybyło kilkanaście nowych (BERNARD składanie jaj, L. sponsa – kilka ♂♂, Coe- i in. 2009; cZacHorowski, cZacHorowski nagrion hastulatum (CHARPENTIER) – kilka 2009; misZta, CUBER 2009; miłacZewska, ♂♂, C. puella – kilka ♂♂, Ischnura elegans mikołajcZuk 2010). (VANDER LINDEN) – 1 ♂, Ischnura pumilio Odonatrixo7(1) 17 Na południu kraju N. speciosa znana jest oba wyżej opisane stanowiska. Głównymi współcześnie z ośmiu stanowisk (Rys. 1) komponentami roślinnymi – z punktu wi- rozrzuconych na dużych obszarach: Wyży- dzenia N. speciosa – są tam mchy torfowce ny Śląskiej, Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, Sphagnum sp., turzyca dzióbkowata Carex Roztocza, północno-wschodniej części Kot- rostrata oraz występująca w brzeżnej strefie liny Sandomierskiej i Pogórza Środkowo- zbiorników trzęślica modra Molinia caeru- beskidzkiego (BERNARD, BucZyński 2008; lea. Taki skład, wykorzystywanej przez igli- misZta, CUBER 2009). Opisywane dwa nowe, cę małą roślinności, jest znany także z innych izolowane stanowiska z południowych stanowisk znajdujących się na granicy zasię- obrzeży Kotliny Sandomierskiej wpisują się gu (BERNARD, wildermutH 2005), a z Polski w ów reliktowy obraz rozmieszczenia typo- został szczegółowo opisany przez BERNARDA wy dla brzeżnej części zasięgu. Jednocześnie i daraża (2008) z rezerwatu „Broduszurki” wyznaczają one obecnie – razem ze stano- położonego w południowo-wschodniej czę- wiskami w Błędowie i w rezerwacie „Brodu- ści kraju. szurki” – południową granicę zasięgu iglicy małej w Polsce i we wschodniej Europie. Podziękowania Położone dalej ku południowi stanowiska na Serdecznie dziękuję dr. Rafałowi BER- Ukrainie, w Słowacji i północnej Rumunii – NARDOWI za krytyczne uwagi do pierwszej podawane przed kilkudziesięciu laty – mają wersji pracy. już bowiem jedynie historyczny charakter (BERNARD, wildermutH 2005). Doskonałym Piśmiennictwo przykładem jest tu Słowacja, gdzie w ostat- BERNARD R. 1998. Stan wiedzy o rozmieszczeniu nich kilku latach prowadzono intensywne i ekologii Nehalennia speciosa (CHARPENTIER, badania ważek i ani nie stwierdzono nowych 1840) (Odonata: Coenagrionidae) w Polsce. stanowisk N. speciosa, ani nie potwierdzo- Rocznik naukowy Polskiego Towarzystwa no jej obecności na historycznych stanowi- Ochrony Przyrody „Salamandra”, 2: 67–94. BERNARD R., BucZyński P. 2008. Stan zachowania skach (ŠÁCHA 2010). Przebiegu południowej i wybiórczość siedliskowa iglicy małej Neha- granicy zasięgu nie zmienia pojedyncze sta- lennia speciosa (CHARPENTIER, 1840) w Polsce. nowisko wykryte w roku 2009 na południu Odonatrix, 4(2): 43–60. Rumunii w Karpatach Południowych (man- BERNARD R., daraż B. 2008. Stan i siedlisko pe- CI 2009, 2010). Wysunięte daleko ku połu- ryferyjnej, izolowanej populacji iglicy małej dniowi jest zapewne od dawna izolowaną, Nehalennia speciosa (CHARPENTIER, 1840) w po- reliktową wysepką areału gatunku. łudniowo-wschodniej Polsce (Odonata: Coena- grionidae). Odonatrix, 4(1): 12–19. N. speciosa jest gatunkiem stenotopo- BERNARD R., wildermutH H. 2005. Nehalennia spe- wym o bardzo wąskiej niszy siedliskowej ciosa (CHARPENTIER, 1840) in Europe – a case of (BERNARD, wildermutH 2005). W Polsce a vanishing relict (Zygoptera: Coenagrionidae). zasiedla przede wszystkim siedliska pierwot- Odonatologica, 34(4): 335–378. ne, jednak na kilku spośród dotąd znanych BERNARD R., BucZyński P., tońcZyk G., WENDZONKA stanowisk siedliska gatunku są częściowo J. 2009. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce – A distribution atlas of dragonflies antropogenicznego pochodzenia. Wszystkie (Odonata) in Poland. Bogucki Wydawnictwo te stanowiska znajdują się w południowej, Naukowe, Poznań. brzeżnej części zasięgu iglicy małej (BER- cZacHorowski S., cZacHorowski