ZESZYTY NAUKOWE NR 13 WOJEWÓDZKA I MIEJSKA BIBLIOTEKA PUBLICZNA IM. ZBIGNIEWA HERBERTA ZESZYTY NAUKOWE NR 13 GORZÓW WIELKOPOLSKI 2020 © Copyright: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wielkopolskim Redakcja: Sławomir Szenwald (redaktor naczelny), Grażyna Kostkiewicz-Górska, Katarzyna Sanocka-Tureczek Recenzent naukowy: dr hab. Radosław Domke, prof. UZ Rada naukowa: prof. dr hab. Tomasz Jurek (Gorzów Wielkopolski), ks. dr hab. Robert Kufel (Zielona Góra), dr hab. Paweł A. Leszczyński (Gorzów Wielkopolski), dr Paweł Migdalski (Szczecin), dr hab. Beata Orłowska (Gorzów Wielkopolski), dr hab. Grzegorz Podruczny (Poznań), dr hab. Radosław Skrycki (Szczecin), dr hab. Marceli Tureczek (Zielona Góra), prof. dr hab. Joachim Zdrenka (Poczdam) Korekta językowa i bibliograficzna: Anna Sokółka, Danuta Zielińska Tłumaczenie streszczeń na język angielski: Krzysztof Wasilewski Projekt okładki: Zbigniew Olchowik Skład i opracowanie graficzne: Sebastian Wróblewski ISSN 1733-1730 Adres redakcji: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta ul. Sikorskiego 107 66-400 Gorzów Wielkopolski e-mail: [email protected] Druk i oprawa: Nakład: Spis treści Wstęp ........................................................................................................................7 Referaty wygłoszone w ramach spotkań „Nowa Marchia – prowincja zapomniana – Ziemia Lubuska – wspólne korzenie” ..................................... 9 Katarzyna Zielińska Pamięć o żołnierzach i wydarzeniach z lat 1914-1918 na obszarze Nowej Marchii ...................................................................................................... 11 Jerzy Sygnecki Od antysemityzmu do „nocy kryształowej”. 9 listopada 1938 r. w Gorzowie Wielkopolskim/Landsbergu an der Warthe ................................ 27 Marceli Tureczek Straty i rozproszenie dóbr kultury na terenach współczesnej zachodniej i północnej Polski w okresie II wojny światowej – wybrane zagadnienia natury prawnej i historycznej ............................................................................. 51 Bożena Grabowska Malarstwo i rzeźba sakralna okolic Gorzowa Wielkopolskiego ..................... 69 Zbigniew Mieczkowski Dawne młyny wodne w dolinie Drawy ............................................................. 77 Referaty wygłoszone podczas konferencji naukowej „Polonia Mater Nostra Est” 14 listopada 2018 r. ............................................................................................. 99 Beata A. Orłowska Między kształceniem a wychowaniem – 1918-2018 – 100 lat polskiej myśli edukacyjnej ................................................................................ 101 Katarzyna Sanocka-Tureczek Marceli Tureczek Wielka wojna, niepodległość i pamięć na obszarze Babimojszczyzny i Ziemi Międzyrzeckiej 1918-2018. Wybrane zagadnienia ......................................... 127 Bibliografia regionalna ..................................................................................... 159 Grażyna Kostkiewicz-Górska Badania archeologiczne na terenie Gorzowa Wielkopolskiego 1945-2019 ............................................................. 161 5 Wstęp Drodzy Czytelnicy, oddajemy w Państwa ręce 13. numer Zeszytów Naukowych „Nowa Marchia – Prowincja Zapomniana – Ziemia Lubuska – Wspólne Korzenie”, czasopi- sma, które ukazuje się od roku 2004. Na niniejszy zeszyt składają się teksty, które nawiązują do wygłoszonych w naszej Książnicy wykładów i prelekcji w ramach cyklu pod tym samym tytułem oraz z konferencji w 100. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości „Polonia Mater Nostra Est”. Autorom należą się słowa podziękowania za udostępnienie do druku swoich wystąpień, które zawsze są podstawowym materiałem składającym się na nasze „Zeszyty”. W tekstach tych autorzy odwołują się do dziejów regionu, tym samym Biblio- teka realizuje jeden ze swoich celów, a mianowicie badanie i upowszechnianie historii regionalnej. Dziękuję wszystkim pracownikom Biblioteki Herberta za przygotowanie niniejszej publikacji do druku. Na początku 2019 r. została powołana w gorzowskiej Książnicy Rada Na- ukowa wspierająca działalność naszego bibliotecznego wydawnictwa. Chciał- bym w tym miejscu serdecznie podziękować wszystkim członkom szanownej Rady za chęć współpracy i służenia merytoryczną pomocą. Niedawna reforma szkolnictwa wyższego, premiująca publikowanie artykułów w tzw. wysoko- punktowanych czasopismach naukowych, w znacznym stopniu zmieniła stra- tegię wyboru wydawnictw, w których badacze chcą zamieszczać swoje teksty. Wszystko to sprawia, że Biblioteka Herberta musi zmienić swój dotychczasowy profil wydawniczy tak, aby w perspektywie najbliższych lat uzyskać status bi- blioteki naukowej i wydawnictwa naukowego. Szczególny nacisk kłaść musimy zatem na zwarte publikacje tematyczne stanowiące np. serię wydawniczą, nie zaniedbując przy tym „Zeszytów Naukowych”, które mają już swoje stałe miejsce na regionalnym rynku wydawniczym. Zachęcam i zapraszam wszystkich badaczy historii naszego regionu oraz regionalistów do współpracy. Sławomir Szenwald Dyrektor Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wielkopolskim 7 Referaty wygłoszone w ramach spotkań „Nowa Marchia – prowincja zapomniana – Ziemia Lubuska – wspólne korzenie” Absolwentka studiów historycznych Katarzyna i pedagogicznych na Uniwersytecie Zielińska Zielonogórskim. Obecnie doktorantka Szkoły Doktorskiej Nauk Humanistycznych i Społecznych UZ. Związana z Towarzystwem Pamięci Powstania Wielkopolskiego w Poznaniu, gdzie pełni rolę członka Zarządu. Zajmuje się prowadzeniem warsztatów historycznych w szkołach średnich w zakresie „peer education” dotyczących historii powstania wielkopolskiego oraz innych konfliktów przygranicznych całego świata w XX i XXI wieku. Katarzyna Zielińska Pamięć o żołnierzach i wydarzeniach z lat 1914-1918 na obszarze Nowej Marchii Lata wielkiej wojny 1914-1918 pozostają do chwili obecnej luką badaw- czą w polskiej historiografii. Najwięcej miejsca poświęca się jej, ujmując losy Polaków w armiach zaborczych, przedstawiając ich jako zmuszanych do walki za nie swoją sprawę. Opisy te poprzedza przypomnienie narodowej martyrologii, którą karmione są tak poprzednie, jak i obecne pokolenia. Opisy pierwszego światowego konfliktu sprowadzają się głównie do lat zaborów oraz funkcjono- wania miast po 1919 roku i ustaleniu granic. Na kartach dostępnych dla więk- szości odbiorców podręczników sygnalizuje się wydarzenia dwudziestolecia wo- jennego, by przysłowiową grubą linią oddzielić „stary” porządek od „nowego”, zaczynającego się w roku 1945. Mimo popularności historii lokalnej oraz ujęcia mikrohistorycznego, cztery tak brzemienne w skutkach lata pozostają naukowo niedopracowane. Dotarcie do podstawowych informacji jest niemal niemożliwe dla mieszkańców niezajmujących się zawodowo historią – wystarczy otworzyć strony internetowe większości miast, by owe luki zobaczyć. W obliczu ciągłego odświeżania pamięci o wydarzeniach zarówno II wojny światowej, jak i stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości i powstania wielkopolskiego, należy po- chylić się nad wydarzeniami bezpośrednio je poprzedzającymi. Historia wielkiej wojny jest integralną częścią historii Nowej Marchii, stąd, zdaniem autora, potrzeba przybliżenia jej ogólnego zarysu. Punktem wyjścia niniejszego referatu będzie służba wojskowa w armii niemieckiej. Armia niemiecka z uwagi na swój narodowy charakter hołdowa- ła idei hermetycznego korpusu oficerskiego, inaczej niż w armii rosyjskiej czy armii c.k., w której rodowód ma wielu polskich generałów. W wojsku cesarskim awans taki nie był dla Polaka możliwy. Problem ten nie dotyczył mieszkań- ców Nowej Marchii, którą w zdecydowanej większości zamieszkiwali Niemcy. Odsetek Polaków był niewielki, właściwy dla terenów pogranicza. Proporcje te odwróciły się po II wojnie światowej. Katarzyna Zielińska Tradycje armii II Rzeszy sięgają rządów „króla sierżanta” – Fryderyka Wilhelma I1. Na ten okres przypada stworzenie podstaw rekrutacji i szkolenia – bezwzględne metody, znane jako „pruska musztra”, wprowadzano przez na- stępne lata w armiach całego kontynentu. Fryderyk Wilhelm I Pruski od począt- ku był władcą oschłym i despotycznym. To on stał się twórcą pruskiego milita- ryzmu i biurokracji. O ile wcześniej dążono do budowy armii proporcjonalnej wielkością do terytorium państwa i jego zaludnienia, to Prusy fryderycjańskie postawiły na rozbudowę armii potężnej2. System pozyskiwania żołnierza opierał się na przekupstwie, ucisku i terrorze, brutalnie walczono z dezercją, jednocze- śnie za wszelką cenę szukając nowych żołnierzy3. Kraj podzielono na kantony, stanowiące obwody rekrutacyjne. Obowiązek służby ciążył na wszystkich męż- czyznach poza szlachtą, właścicielami gospodarstw i pracownikami manufaktur. Rekruci, po odbyciu obowiązkowej służby, pozostawali do dyspozycji swoich pułków. W ramach tego co rok powoływano ich na ćwiczenia4. Ta rezerwa sta- nowiła znaczący krok w kierunku utworzenia armii narodowej. Mimo to ponad 40% żołnierzy stanowili obcokrajowcy5. Miasta zaczęły zmieniać się w garnizony, militaryzmowi podporządkowano administrację, która stała się wówczas naj- sprawniejszą machiną biurokratyczną Europy. Po klęsce wojen napoleońskich zapoczątkowano szereg reform, ma- jących na celu eliminację anachronizmów w armii i dopasowanie jej do wy- mogów współczesnej armii6. Odstąpiono od fryderycjańskiego drylu i etosu. Na początku XIX wieku utworzono Sztab Generalny, który z czasem stał się sercem armii. Niemiecką doktrynę