Mistrzowie fotografii dziennikarskiej Ocena i wartościowanie Książkę tę poświęcam mojemu Tacie – entuzjaście fotografii – dr. Stanisławowi Wolnemu w 91 rocznicę urodzin Uniwersytet Warszawski Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Kazimierz Wolny-Zmorzyński Mistrzowie fotografii dziennikarskiej Ocena i wartościowanie Warszawa 2015 Recenzent Prof. zw. dr hab. Maciej Kawka (Uniwersytet Jagielloński) Redaktor prowadzący Jarosław Szczepański Redakcja Sylwia Breczko Projekt okładki Zakład Graficzny UW © Copyright by Kazimierz Wolny-Zmorzyński, Warszawa 2015 © Copyright by Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2015 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja cało- ści bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy. ISBN 978-83-63183-90-5 Arkuszy wydawniczych: Wydawca: Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytet Warszawski ul. Krakowskie Przedmieście 3, 00-927 Warszawa tel./fax +48 22 55 22 952 www.wydawnictwo.wdinp.uw.edu.pl Skład i łamanie, druk i oprawa: Zakład Graficzny UW. Zam. 397/2015 Spis treści Wstęp . 7 R o z d z i a ł 1. Dyskusje o fotograficznej sztuce i wartościowaniu fotografii dziennikarskiej . .. 19 O fotograficznej sztuce utrwalania rzeczywistości . 21 Problem manipulacji – między prawdą a fikcją . 35 Słowo – obraz – treść . 42 Ogląd i osąd . 52 R o z d z i a ł 2. Ocena i wartościowanie fotografii dziennikarskiej . 54 R o z d z i a ł 3. Moi mistrzowie oraz wybrani polscy fotoreporterzy uznani przez jury World Press Photo . 76 Klasycy . 76 Erich Salomon (1886–1944) . 79 André Kertész (1894–1985) . 83 Dorothea Lange (1895–1965) . 86 Alfred Eisenstaedt (1898–1995) . 88 Brassaï (właśc. Gyula Halász) (1899–1984) . 90 Henri Cartier-Bresson (1908–2004) . 92 Robert Capa (właśc. Endré Ernö Friedmann) (1913–1954) . 96 W. Eugene Smith (1918–1978) . 99 Larry Burrows (1926–1971) . 102 Josef Koudelka (ur. 1938) . 104 Sebastião Salgado (ur. 1944) . 106 James Nachtwey (ur. 1948) . 109 Zdjęcia Polaków nagrodzonych na World Press Photo 113 „Zegarmistrz z Sarajewa” Zygmunta Wdowińskiego . 116 „Wyrwani śmierci” Stanisława Jakubowskiego – fotoreportaż z akcji ratunkowej z 23 lipca 1969 roku po zawale w kopalni „Generał Zawadzki” 117 „Afgańska rodzina zamordowana podczas bombardowania” Radosława Sikorskiego . 120 „Pierwsza lekcja zabijania” Tomasza Gudzowatego . 121 „Mnich z klasztoru Shaolin” Roberta Bogusławskiego i Tomasza Gudzowatego . 123 „Fotoreportaż o emerytowanych artystach cyrkowych z Julinka” Rafała Milacha . 124 R o z d z i a ł 4. Między dokumentem a sztuką, czyli mistrzostwo paradoksu, refleksu i kontrastu . 147 Mistrzowie paradoksu . 127 Mistrzowie refleksu i utrwalania kontrastów . 141 Zakończenie . 150 Bibliografia . 154 Wstęp Jak wyłonić z ogromnego kręgu fotoreporterów mistrza fotografii dziennikarskiej? Jak mierzyć wartość jego fotografii? Czy uznać za mistrza osobę, która potrafi narzucić pewne standardy, do których inni odnoszą ocenę nowo publikowanych fotografii? Może jest to ktoś nagradzany prestiżowymi nagrodami za swą pracę, a zwykły odbiorca nie dostrzeże mistrzostwa w jego dziele, na mistrzostwo zdjęcia muszą wskazać jurorzy? Czy na miano mistrza fotografii dziennikar- skiej zasługuje ktoś, o kim mówią książki poświęcone historii fotografii (zaliczani do klasyki gatunku), lub ci, których prace są prezentowane w wydaniach albu- mowych1? Może są to również fotoreporterzy znani bądź w ogóle nieznani, wybrani według indywidual- nych upodobań i gustów poszczególnych odbiorców? Próba odpowiedzi na te pytania nie jest łatwym zadaniem. Krzysztof Miller, współczesny polski foto- reporter, uważa: „Nie ma wyznaczników idealnego fotografa, ponieważ do każdego tematu trzeba pod- chodzić inaczej i dla każdego fotografującego innego rodzaju zdjęcie może być idealne”2. Zapewne nie ułatwi 1 Ostatnio bardzo często fotoreporterzy własnym nakładem wydają albumy, w których zamieszczają swoje prace (fotografie prasowe oraz fotoreportaże). 2 Krzysztof Miller, Znikająca magia fotografii?, w: Andrzej Skworz, Andrzej Niziołek (red.), Biblia dziennikarstwa, Kra- ków: Znak, 2010, s. 347. 7 tego zadania nawet określenie progu mistrzostwa, będzie to bowiem zawsze wybór subiektywny. Wartość dla każdego człowieka z osobna oznacza zupełnie coś innego, a odbiorcy różnią się od siebie poziomem wykształcenia, odczuciami, w związku z czym podejście do dzieła i wyznaczniki mistrzostwa mierzą własnymi przyzwyczajeniami, oczekiwaniami, erudycją3 . W książce tej spróbuję podjąć się wyznaczenia kryteriów oceny fotografii dziennikarskiej, które określają stopień mistrzostwa wyłącznie w odniesie- niu do fotografii prasowej, fotofelietonu i fotorepor- tażu (najbardziej popularnych odmian gatunkowych4 3 Por. Kazimierz Wolny-Zmorzyński, Jaka informacja? Rzecz o percepcji fotografii dziennikarskiej, Kraków: Wydaw- nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2010. 4 Systematykę fotograficznych gatunków dziennikarskich, które dzielą się na informacyjne i publicystyczne, zaproponowa- łem w książce Fotograficzne gatunki dziennikarskie. Zob . Kazi- mierz Wolny-Zmorzyński, Fotograficzne gatunki dziennikarskie, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2007. W obrębie gatunków informacyjnych fotograficznymi pod- gatunkami są: (1) fotografia prasowa (zwana także reportażową lub ilustrującą, zalicza się tu także portret – podobiznę twarzy lub popiersie bohatera) – to szybkie przekazanie informacji o zdarzeniu; towarzyszący fotografii tekst ma charakter infor- macyjny (kto, co, gdzie, kiedy?); podstawową jej funkcją jest funkcja informacyjna i natychmiastowe wywołanie u odbiorcy pozornej obecności na miejscu zdarzenia; zdjęcie to ma być łatwe i szybkie do odczytania; (2) fotokronika – zdjęciowy prze- gląd aktualnych wydarzeń z kraju i ze świata minionego tygo- dnia; dopuszczalne jest umieszczanie podpisów pod wspólnym tytułem; tematyka prezentowanych wydarzeń może być różno- rodna; fotokronika jest odpowiednikiem (tyle że obrazowym) wzmianek zamieszczanych w przeglądach tygodnia lub mie- siąca w różnych tytułach prasowych; wzmianki powiadamiają w dwóch trzech zdaniach o zdarzeniach, fotografie zaś pokazują to, co we wzmiankach jest opisane. 8 i najczęściej ocenianych na wszelkiego rodzaju W obrębie gatunków publicystycznych fotograficznymi podgatunkami są: (1) fotofelieton – to połączenie informacji słownej z informacją obrazową, najczęściej lekką, humory- styczną; tekst pisany tłumaczy odbiorcom nie tylko to, co widzą na fotografii, ale dlaczego widzą dane zjawisko i co powinno się im z tym obrazem kojarzyć; tekst jest uzupełnieniem fotografii, celny podpis potęguje efekt odbioru; (2) fotoesej – to nie tylko informacja pisana udokumentowana fotografią, ale informacja obrazowa zawierająca przenośnię lub symbol, to umiejętność kondensowania znaczeń, skrótowego wyrażania myśli i uczuć za pomocą obrazu; (3) zdjęcie okładkowe – często aranżo- wane i stylizowane, nawiązuje do tematu artykułu omawianego wewnątrz czasopisma, podejmuje aktualną problematykę, lecz to zależy od charakteru tygodnika lub miesięcznika, ponieważ co innego uważa się za aktualność np. w pismach dla kobiet, a co innego w prasie wojskowej; zdjęcie okładkowe występuje najczęściej w formie fotomontażu; (4) fotoreportaż – zbiór co najmniej trzech fotografii, pokazujących człowieka, jego pro- blemy i środowisko, w którym żyje; fotoreporter ze swego punktu widzenia prezentuje bohatera, ważna jest tu gra świa- tła, półcieni, ujęć; fotoreporter ogranicza się do nadania tytułu pokazywanemu materiałowi, ogniskującemu problem, często narzuca ujęciami lub podpisywaniem zdjęć interpretację, można nakłonić nim odbiorcę do zajęcia odpowiedniego stanowiska; (5) fotomontaż – świadoma deformacja realnego świata; sfoto- grafowanie obrazu na płaszczyźnie z kilku fragmentów różnych zdjęć; ma duże wartości propagandowe i publicystyczne, dzięki możliwości operowania określonymi skojarzeniami wywoła- nymi w świadomości odbiorcy przez odpowiednie zestawienie obrazów wycinkowych; (6) pictorial – fotografia o zabarwie- niu erotycznym, jej autor próbuje naśladować artystę malarza (piktorialistę), od którego przejął tradycję przedstawiania aktów i eksponowania piękna kobiecego ciała; sposób pokazywania bohaterki niesie ze sobą wartości estetyczne; fotoreporter jak artysta malarz oddziałuje na wyobraźnię odbiorcy; (7) fotoko- miks – forma słowno-plastyczna posługująca się jednocześnie obrazem fotograficznym i słowem (wypowiedzi umieszczane w postaci dymków nad głowami lub obok głów bohaterów); najczęściej w przypadku fotografii ma charakter humorystyczny, ironizuje zachowania lub wypowiedzi osób znanych (m.in. 9 konkursach5). Będąc przewodniczącym lub człon- kiem jury kilku konkursów fotograficznych, często wraz z innymi napotykałem problem ustalenia kry- teriów oceny nadesłanych prac. Nierzadko jedynym kryterium – nie boję się tego powiedzieć – była intu- icja i doświadczenie, a to za mało, by nie skrzywdzić anonimowych dla nas autorów, liczących na profesjo- nalną ocenę, dlatego zdecydowałem się na napisanie tej książki. Określenie kryteriów oceny fotografii dzienni- karskiej jest ważne nie tylko dla samych jurorów, ale przede wszystkim dla zainteresowanych mistrzostwem fotografów – tym bardziej, że obecnie niemal każdy uważa się za fotoreportera i wydaje mu się, że robi wartościowe zdjęcia. Fotografia dziennikarska – a w jej ramach fotografia prasowa, fotofelieton, fotoreportaż – jest jednak sztuką kierującą się pewnymi regułami,