Samorząd lokalny a rozwój turystyki Przykład gmin Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej Robert Pawlusiński Samorząd lokalny a rozwój turystyki Przykład gmin Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński Kraków 2005 Praca wydana ze środków Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Recenzent: prof, dr hab. Grażyna Prawelska-Skrzypek Projekt okładki: Marcin Kępski Korekta: Agnieszka Ślusarczyk Tłumaczenie na język angielski: Teresa Tarkowska-Adi © Copyright by the Institute of Geography and Spatial Management of the Jagiellonian University Cracow 2005 Printed in Poland ISBN 978-83-88424-15-1 Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska, tel. +48(12) 664 52 50; www. geo. uj. edu.pl Druk: Offsetdruk i media sp. z o.o., 43-400 Cieszyn, ul. Frysztacka 48, tel. +48(33) 857-70-90 Spis treści Wstęp...................................................................................................................................... 7 1. Miejsce i rola samorządu lokalnego w rozwoju turystyki na szczeblu gminy...........13 1. 1. Samorząd terytorialny jako podmiot zarządzania lokalnego..................................13 1. 2. Rozwój lokalny jako nadrzędny cel działań samorządu gminnego....................... 16 1. 3. Samorząd lokalny na tle struktur zarządzania turystyką w Polsce po 1989 r...... 18 1.4. Zadania samorządu lokalnego w zakresie rozwoju turystycznego gminy...........21 1. 5. Instrumenty oddziaływania samorządu lokalnego na gospodarkę turystyczną... 26 2. Charakterystyka uwarunkowań rozwoju turystyki.........................................................39 2. 1. Położenie obszaru badań...........................................................................................39 2. 2. Sytuacja społeczno-ekonomiczna badanych gmin.................................................40 2. 3. Potencjał turystyczny.................................................................................................48 2. 3.1. Środowisko przyrodnicze i związane z nim zasoby turystyczne................... 48 2. 3.2. Formy ochrony przyrody................................................................................... 54 2. 3. 3. Zarys historii oraz zasoby kulturowe obszaru badań...................................... 56 2.3. 4. Zagospodarowanie turystyczne.........................................................................65 2.3. 5. Dostępność komunikacyjna...............................................................................75 2.3. 6. Ruch turystyczny — tradycje i stan obecny...................................................... 76 2.3. 7. Ocena uwarunkowań rozwoju turystyki...........................................................81 3. Otoczenie zewnętrzne działalności samorządu na rzecz rozwoju turystycznego regionu..............................................................................................................................87 3. 1. Wprowadzenie............................................................................................................87 3. 2. Uwarunkowania rozwoju turystyki związane z funkcją ochrony przyrody....... 88 3. 3. Polityka turystyczna na szczeblu centralnym.........................................................95 3.4. Polityka turystyczna na szczeblu regionalnym......................................................100 4. Działalność samorządów lokalnych na rzecz rozwoju turystyki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej........................................................................................107 4. 1. Rozwój turystyki w opinii władz lokalnych i mieszkańców............................... 107 4. 2. Cele i kierunki działań samorządów lokalnych na rzecz rozwoju turystyki w świetle dokumentów planistycznych..................................................115 4. 3. System zarządzania rozwojem turystyki............................................................... 124 4. 3. 1. Instytucje zarządzania turystyką na szczeblu gminy.....................................125 4.3. 2. Związek Gmin Jurajskich jako samorządowa instytucja zarządzania turystyką na szczeblu regionu........................................................................... 129 4.4. Obszary działań samorządów lokalnych na rzecz rozwoju turystyki oraz instrumenty ich realizacji............................................................... 132 4. 4. 1. Promocja turystyczna.......................................................................................132 4. 4. 2. Pobudzanie przedsiębiorczości w sferze turystyki........................................139 4.4. 3. Przystosowanie przestrzeni gminy do pełnienia funkcji turystycznej....... 144 4. 4.4. Kreowanie oferty kulturalnej gminy skierowanej do turystów....................147 4. 5. Finansowe aspekty procesu aktywizacji turystycznej badanych gmin............... 149 4. 6. Współpraca samorządu lokalnego z instytucjami otoczenia zewnętrznego na rzecz rozwoju turystyki w regionie....................................................................156 4. 7. Opinie lokalnych przedsiębiorców na temat działalności samorządów lokalnych na rzecz rozwoju turystyki w regionie................................................. 162 5. Ocena działalności samorządów lokalnych na rzeczrozwoju turystyki...................165 Zakończenie..........................................................................................................................175 Bibliografia...........................................................................................................................179 Summary............................................................................................................................... 191 Spis tabel.............................................................................................................................. 193 Spis rycin.............................................................................................................................. 194 Aneks....................................................................................................................................195 Wstęp Jednym z efektów procesu transformacji ustrojowej i gospodarczej w Polsce jest wzrost znaczenia struktur samorządowych w kształtowaniu zjawisk i procesów zwią­ zanych z lokalną gospodarką. Władze gminne, na mocy nadanych im przez państwo uprawnień, stały się faktycznym gospodarzem terenu, który w oparciu o lokalne za­ soby oraz preferencje mieszkańców tworzy plany rozwoju gminy, określa jego kierun­ ki, wdraża je w życie oraz kontroluje przebieg ich realizacji. Szczególne miejsce w planach rozwoju wielu polskich gmin zajmuje obecnie turystyka. Władze dostrzegają w tym sektorze gospodarki szansę na ożywienie gospo­ darcze, pobudzenie przedsiębiorczości lokalnej, a w konsekwencji także wzrost docho­ dów budżetowych. Takie podejście do zagadnień rozwoju lokalnego jest zgodne z ogólnymi założeniami polityki społeczno-gospodarczej rządu RP, wedle których turystykę uznaje się za ważne narzędzie restrukturyzacji i modernizacji gospodarki, aktywizacji branż komplementarnych i obszarów zacofanych gospodarczo, w tym ob­ szarów wiejskich i regionów odznaczających się wysoką stopą bezrobocia (Bosiacki 2002; Szubert-Zarzeczny 2001). Wybór przez samorządy lokalne turystyki jako pożądanego kierunku rozwoju gminy wymaga z ich strony dużego wsparcia dla tego sektora gospodarki, zwłaszcza w początkowym okresie jej kształtowania. Często od bezpośredniego zaangażowania władz lokalnych w proces rozwoju turystyki zależy, czy gmina rozwinie się pod wzglę­ dem turystycznym. Przedstawiony powyżej problem ujawnia się na obszarze Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej. Region ten odznacza się dużą atrakcyjnością turystyczną, a ze wzglę­ du na panujące tam rygory ochronne turystyka jest preferowanym kierunkiem rozwoju społeczno-gospodarczego. Już na początku lat 90. XX w. obserwowano tam aktywność władz lokalnych w zakresie wspierania rozwoju turystyki. Jednym z jej przejawów było 7 Samorząd lokalny a rozwój turystyki... utworzenie Związku Gmin Jurajskich będącego dobrowolnym stowarzyszeniem gmin, powołanym w celu rozwoju społeczno-gospodarczego regionu poprzez turystykę. Przy­ należność do tej struktury prawie wszystkich gmin z obszaru Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej skłoniła autora do podjęcia próby analizy dotychczasowej aktywno­ ści samorządów lokalnych w zakresie rozwoju turystyki. Cel i zakres badań Głównym celem pracy jest rozpoznanie oraz ocena działań samorządów lokal­ nych zrzeszonych w Związku Gmin Jurajskich (ZGJ) w tworzeniu warunków do roz­ woju turystyki na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Realizacja tak po­ stawionego zadania wymagała zbadania: - prawnych, organizacyjnych oraz finansowych możliwości oddziaływania samorządu gminnego na rozwój turystyki w Polsce; - uwarunkowań rozwoju turystyki na badanym obszarze, z uwzględnieniem sytuacji społeczno-gospodarczej badanych gmin, posiadanych zasobów tury­ stycznych, stanu rozwoju zagospodarowania turystycznego oraz tzw. tradycji turystycznych; - elementów otoczenia zewnętrznego wpływających na działalność samorządów lokalnych w zakresie turystyki na badanym obszarze; - postaw władz lokalnych, mieszkańców oraz przedstawicieli sektora turystycz­ nego wobec rozwoju turystycznego badanych gmin; - podejmowanych przez samorządy badanych gmin działań na rzecz rozwoju turystyki na szczeblu pojedynczej gminy oraz całego regionu.