DENİZLİ İLİ ARKEOLOJİK BELGELEME ÇALIŞMALARI (ESKİL-ANTİK-SUYOLLARI) N. Orhan BAYKAN* Nesrin BAYKAN** Y. Ersel TANRIÖVER*** Anahtar sözcükler altında ve bazı hidrolik formüller kullanıla­ Antik, eskil, akedük, galeri, tünel, sarnıç, rak hesaplanan kapasiteleri ile geçgilerin suyolu, ters sifon, su iletimi diğer özellikleri Çizelge 2'de sunulmuştur. Keywords İncelenen kentlerin ayrıntılı çalışmaları ile Denizli il sınırları içinde yer alan ve henüz Ancient, aquaduct, tunnel, gallery, cistern, araştırılmamış kentlerle Aydın ilinde yer reverse siphon, water conveyance alan eskil kentlere ilişkin ön çalışmalar 2003 1.1. Özet yılı içerisinde programa alınmıştır. Karia Bölgesinde (Büyük Menderes Irma- 1.2. Summary ğı'nın güneyi ile Dalaman Çayı'nın batısın­ The water supply systems of a certain num­ da kalan kesim) yer alan ve halihazırda bili­ ber of round 150 ancient cities located in nen 15Ü dolayındaki eskil (antik) yerleşim Caria region (south of Great Meander River biriminin su iletim sistemlerinin belli bir and West of Dalaman River in Aegean Regi­ kısmı ön incelemeden geçirilmiştir İncele­ on of Turkey) have been bandied pre-selec- nenlerin çoğu Denizli ili sınırları içindedir. tively. Most of them are in the Boundaries On incelemesi yapıian kentler: Apollonia of Denizli Province in the Aegean Region of Salbakos, Attouda, Eumeneia, Herakleia Turkey. The ancient cities investigated are Salbakos, Hierapolis, Laodikeia, Sebastapo- as fellows; Apollonia Salbakos, Attouda, lis, Taba i, Trapezopolis ve Tripolis'tir, Eumeneia, Herakleia Salbakos, Hierapolis, İncelenen sistemler içinde, suyolları üstün­ Laodikeia, Scbaslapolis, Tabai, Trapezopo­ lis, Tri polis. de yer alan su köprüleri, galeri, tünel, ters sifon, açık kanal ve boru tu sistemler sayıla­ Among the investigated systems; aqu- bilir İlelim sistemlerinin belli varsayımlar aducts, galleries, tunnels, reverse syphons, • Prof. Dr. Orhan BAYKAN, Proje Yürütücüsü, P.imukkak- Ünv. Mühendislik Fakültesi İnşan! Mühendisliği BÖL Hidrolik Anadilim Dalı Öğretim Üyesi. " Yrd. Doç. Dr. Nesrin BAYKAN, Pmje Yürütücü Yardımcısı, Panutkknie Ünv. Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bol. Ulaştırma Anahilim Dalı Öğretim Üyesi. "• Y. ERSEL TANRIÖVER, Proje Yürütücü Yardımcısı, İnş. Yük. Müh, Denizli Belediyesi, Su işleri. 33 open channels and baked clay pipes on I he lelere duyurmak, bu ekin kalıtlarının da water conveyance lines can be counted, So­ koruma altına alınmalarını sağlamak, me physical characteristics and conveyan­ e. Uluslararası etkinliklerle yurdumuzun ce-capacities of tiie lines computed under tarihsel zenginliğini bu yönden de ortaya certain assumptions and utilized of rele­ koyarak turizm gelirlerini arttırmak, vant hydraulic formulas are listed in the d. Bazı hidrolik ve hidrolojik yöntemleri es­ Table 2. ki yapılar üstünde deneyerek bölgesel ka- The program in the year 2D03 shall cover libra syon 1 a rı n ı ya pma k, the activities below: the studies of the rema­ e. Farklı bilim dalları arasındaki işbirliğinin ining cities in Denizli, if any, and investiga­ su mühendisliği yönünden de kurutup tions of some ancient settlements in the bo­ gelişmesini, antik kentlerinin onarım ve undaries of Aydm Province in Aegean Regi­ iyileştirme çalışmalarında su hatlarının on, 125 km west of Denizli. da ele alınarak korunup onarılmalarını ve 2. Giriş haritalara geçirilmelerini sağlamak. Türkiye Bilimler Akademisinin "Türkiye­ Tarihi su yapılan ile ilgili ilk çalışmalar, ilk 'nin Kültür Sektörü Girişimi'nin Kültür En­ kez 1957'de Hunter Rouse ve Simon Ince- vanteri" kapsamında başlattığı girişimin 'nin yayımladıkları "Hidrolik Tarihi" kita­ "Arkeolojik Belgeleme Çalışmaları" bölü­ bıyla başlamış lir. I960'da Günther Garb- müne katılmasının uygun görüldüğü eskil reeht Bergama Suyollarım ayrıntılı olarak (antik) kentlerin suyolları, genellikle kent incelemiş, Asit Biswas I970'de "Hidroloji içi ile ilgilenen arkeologlara, kent dışı bu­ Tarihi" adlı kitabını yayımlamıştır. 1973'd en luntular açısından katkı ve destek sağla­ itibaren Prof. Dr. Ünal Öziş ve Prof. Dr. Tur­ mak, araştırmaların çok yönlülüğü ve tüm- han Acatay Ege ve Dokuz Eylül Üniversite­ selliğine yardımcı olmak amacıyla üstünde lerinde konuyla ilgili diploma çalışmaları durulmaya değer yapılardır. Yukarıda anı­ vermeye başlamışlar, ayrıca aynı üniversi­ lan envanter çalışmalarının başlatıldığı böl­ telerde o yıllarda açılan "Su Mühendisliği gelerden biri olan Denizli ili ile çalışmalara Tarihî" halen okutulmaya devam etmekte­ başlanmasının uygun olacağı düşünülmüş, dir. Geçen zaman içinde çeşitli yazarlar ta­ bu amaçla Denizli il sınırları içinde kalan rafından Anadolu ve dünyada olmak üzere inOO dolayında yapıt yayın dünyasına ka­ bazı eskil kentlerin suyolları ve yapılarının zandırılmıştır. Prof. Dr. Ünal Öziş'in 1994'- incelen meşine başlanmıştır. de yayımlanan "Su Mühendisliği Tarihi 3. Çalışmanın Gerekçesi Açısından Türkiye'deki Eski Su Yapıları" Eskil su yapılarının incelenmesinin getire­ ile 1999'ün yayımlanan "Historical Hamsin ceği yararlar çok yönlüdür; Turkey ". Anadolu'daki çalışmaları topluca gözler önüne sermesi bakımından anılmaya a. Su mühendisliği tarihine yeni sayfalar değer yapıtlardandır. eklemek. 4. Bölgenin Konumu b. Yok olup gitmekte olan tarihi kalıtlarımı­ zı en azından kağıt üstüne geçirerek çeşit­ Denizli ilinin büyük kısmı Ege Bölgesinde, li sempozyum, kongre, konferans, toplan­ iç kısımlarının küçük bir kısmı ise Akdeniz tı gibi etkinliklerle konunun önemini kit­ Bölgesinde yer almaktadır. Eskil kentler ba­ vı kınımdan oldukça zengin olan bu kentin sı­ izinlerin alınması söz konusudur. nırlan içindeki Hierapolis (Pamukkale) es­ En önemli konulardan biri harita sorunu­ kil kenti, sahip olduğu traverten ve sıcak dur. Arazi çalışmaları sırasında farklı amaç­ sularıyla UNESCO'nun "dünya ekin kalıtı" lara yönelik olarak ve hızlı bir biçimde ve dizinine girmiştir. Çevre illeri; doğuda Af­ olabildiğince az yanılgıyla bitirilebilmesi yon ve Burdur, batıda Aydın, kuzeyde için çeşitli çağdaş ölçüm aygıtlarından ya­ Uşak, kuzeybatıda Manisa, güneyde Muğ­ rarlanılması gerekmektedir. Bunların ara­ la'dır. sında GPS (Global Positioning System/ Kü­ 5. Çalışmanın 2002 Yılındaki Kapsamı resel Yer Belirleme Sistemi), altimetre, nivo, Denizli iti sınırlan içinde, belgelerde bazen teodolit, distomat, disto ve bunların yar­ kısa tarihçesine, bazen yalnızca adına rast- dımcı parçalan gibi aygıtlar sayılabilir. Ay­ lanabilen 26 eskil kent say ila bil m iştir. Bu rıca yerel kılavuzluk desteğinin sağlanması kentler ile 2002 yılı çalışmaları kapsamında da gerekmektedir. ele alınan 10 kent (koyu basılı) Çizelge 1'de Yukarıda da belirtildiği üzere, Denizli ili sı- gösterilmiştir. 1. A laca in t Acı paya m) 14. Hierapolis, (Pamukkale) 2. Anava (Çardak) 15. Honai (Honaz) 3, A poll on Lennonos (Bahadırlar köyü, 16. Laodikeia (Goncah, Eskitıisar) Çal) 17. La unda (Çal) 4. Apollonia Salbakos (Medetköy, Tavas) 18. Peltai (Çivril) 5, Attmıda (Hisarköy, Sarayköy) 19. Motelin (Bekilli) 6. Barza (Yorga, Tavas) 20. Mossy na (Akköy) 7, Colossae (Honaz) 21. Sala (Güney) 8. Didimeıı (Kızılcabölük) 22. Sebastopolis (Kızılca) 9. Dionyzopolis (Ortakoy, Çal) 23. Tabai (Kale) 10. Eriza (Acıpayam) 24. Thiounta (Akköy) 11. Eumcneia (Işıklı, Çivril) 25. Trapczopolis (Babadağ) 12. Herakleia Hieronu (Kızılcabölük, Tavas) 26. Trip ol i s (Yeni çeken t. Buldan) 13. Herakleia Salbakos {Vakıfköy, Tavas) Çizelge 1: Denizli Hindeki Eskil Kentler (ınevcul ve sn yapılan ele alınanlar koyu renkli) mı lan içinde su yapıları yeterince incelen­ (>. Çalışma Yöntemi ile Kullanılan Araç ve miş çok az kent vardır. İncelenmişleri belli Gereçler bir düzen içinde ve yeni koşullar altında Çalışmanın sürdürülmesi için ciddi parasal gözden geçirmek, incelenmemişleri ise bel­ kaynağa gereksinme duyulmaktadır. Lite­ li bir disiplin içinde incelemek, plan, boyu­ ratür araştırmaları ve arazi çalışmaları ile na kesit ve özel elemanlarını çizerek bunla­ konunun çok yönlü olması nedeniyle, çeşit­ rı Hidrolik Mühendisliği hesap ve yöntem­ li devlet kurum ve kuruluşlarıyla eşzaman­ leriyle sınayarak geçmişe ilişkin bazı gizleri lı çalışılması da önem taşımakladır. Gerekli gün ışığına çıkarmak için ciddi bilgisayar, 35 sayısallaştırıcı (digitizer), çizici, yazıcı gibi Apollonia Salbakos (Medetköy, Tavas): büro desteklerinin de sağlanması gerek­ Denizli'ye 60 km uzaklıkta bulunan Tavas mektedir. ilçesinin 7 km batısındaki Medet köyü sınır­ ları içindeki düzlükte kurulan Medet Hö­ Arazi çalışmaları sırasında akaryakıt, mih­ yüğü yerleşim aJanı içinde yer almaktadır. mandarlık giderleri, kalifiye ve düz işçi gi­ Kentin kuruluşunun Tunç çağma kadar derlerinin de karşılanması gerekli olacaktır. uzandığı, en görkemli dönemini Roma ege­ Bazı laboratuvar çalışmalarının da yapılma­ menliğinde yaşadığı belirlenmiştir. Kentin sı gerekebilir. Bunların arasında; boruların tarihsel su iletimi ile ilgili çalışmalarda dayanım, basınç, sızdırmnzlık, içerik anali­ Apollonia'mn suyunun, Pınarlar kasabası zi, yaş belirleme testleri sayılabilir. yakınlarındaki pınarların derlenerek pişmiş Yüzlerce çizim yapılması, bazı devlet ku­ toprak boru sistemiyle oluşturulan gcçgiylc rumlarından harita satın alınması, fotoğraf sağlandığı belirlenmiştir. Kent içinde boru çekilmesi (dijital ya da konvansiyonel) ve yatağı olduğu düşünülen kesik kayalara İm uların basım ve çerçeveleme giderlerinin rastlanmıştır. de, çalışmanın sürdürülebilmesi açısından Attoııda (f lisarköy, Sarayköy): Sarayköy il­ zorunlu olduğu söylenebilir. çesi sınırları içersinde ve ilçenin yaklaşık 17 bunun yanı sıra, konunun uzmanı