przegląd zachodniopomorski rocznik XXiX (lViii) rok 2014 zeszyt 2 rozprawy i studia KRZYSZTOF SIEDLIK Szczecin analiza praWidłoWości przedstaWienia treści geograFiczneJ na WielkieJ mapie pomorza eilharda lubinusa Słowa kluczowe: historia kartografii, Eilhard Lubinus, Księstwo Pomorskie Keywords: history of cartography, Eilhard Lubinus, Pomeranian Duchy Wprowadzenie Mapa Lubinusa (1618) jest najsłynniejszą mapą Pomorza epoki renesansu. Wyko- nana została na zlecenie księcia szczecińskiego Filipa II (1573–1618)1. W znacz- nej części bazuje ona na obserwacjach terenowych autora mapy2. Jedną z naj- większych wartości mapy Lubinusa jest jej bogata treść, która może posłużyć do rekonstrukcji obrazu środowiska Pomorza z przełomu XVI i XVII wieku. Możliwość taka jest niezwykle interesująca i była w przeszłości podejmowana na razie jeszcze przez nielicznych badaczy3. Wymaga ona oceny wiarygodności mapy oraz odpowiedzi na pytanie, jakie źródła danych wykorzystał Lubinus przy jej tworzeniu. Przedstawiona w niniejszym artykule różnica w podejściu do dotychczas prezentowanego problemu dokładności mapy Lubinusa opiera się między innymi na przeświadczeniu, że została ona opracowana w znacznej mierze na podstawie 1 M. Stelmach, Historia kartografii Pomorza Zachodniego do końca XVIII wieku, Szczecin 1991, s. 59. 2 Eilharda Lubinusa podróż przez Pomorze, red. R. Skrycki, Szczecin 2013, s. 32. 3 J. Plit 2010, 2012, J. Szeliga 2013, K. Siedlik 2007, B. Wolny 1988. 16 Krzysztof Siedlik istniejących już map katastralnych. Wskazuje na to wyjątkowo bogata treść tego opracowania kartograficznego, czego wyrazem jest choćby liczba 3100 obiek- tów osadniczych, jakie na niej odnotowano, bogata sieć rzeczna oraz w miarę wiarygodny przebieg linii brzegowej4. Zebranie tak dużej liczby danych byłoby niemożliwe przez jedną osobę w tak krótkim czasie, który upłynął od momentu zamówienia mapy przez księcia szczecińskiego Filipa II (1610) do czasu jej wy- dania (1618). Możliwość istnienia swego rodzaju katastru potwierdzałyby reje- stry podatkowe na Pomorzu, o których informacje odnotowywane są już od XIV wieku5. Powszechna też jest opinia, że im starsze mapy, tym są one mniej dokładne6. Poprawniejsze byłoby stwierdzenie, że im starsze mapy, tym mniej jest wśród nich wielkoskalowych opracowań. Tak naprawdę dokładnymi mapami w obiego- wym pojęciu są jedynie mapy topograficzne w skali 1 : 10 000. Wśród map daw- nych istnieją mapy katastralne, które ze względu na skalę są nawet dokładniejsze, gdyż zostały wykonane w skalach 1 : 8100 lub 1 : 5000. Niestety, do naszych czasów dotrwały przede wszystkim mapy średnio- i małoskalowe. Najlepszym przykładem przeczącym obiegowej opinii o małej dokładności dawnych map są matrykuły szwedzkie z końca XVII wieku, których precyzja wykonania zadzi- wia współczesnych7. problem dokładności mapy Lubinusa w świetle dotychczasowych badań Zagadnienie to analizowano głównie pod kątem wyłuskania wszelkich niejasno- ści i wątpliwości, jakie nasuwały się badaczom tego problemu, a które mogłyby poprzeć główną tezę autora odnośnie do źródła danych wykorzystanych podczas opracowania mapy Lubinusa. W dotychczasowej literaturze dotyczącej założeń matematycznych oraz do- kładności mapy Lubinusa należałoby wymienić przede wszystkim prace dwóch 4 J. Szeliga, Dokładność mapy Pomorza Eilharda Lubinusa, w: Eilharda Lubinusa podróż..., s. 156, 158, 161. 5 K. Lips, Zur Kartographie des Kreises des Pyritz, Sonderdruck der Baltischen Studien, Pyritz 1934; H.-G. Ost, Die zweite Deutsche Ostsiedlung im Drage- und Kudowgebiet, Leipzig 1939. 6 J. Szeliga, Dokładność mapy Pomorza..., s. 140. 7 I. Asmus, Die Zusammenzeichnung der Matrikelkarten als wissenschaftliche Methode für eine Rekonstruktion Kulturlandschaft vor 300 Jahren, Greifswalder Geographische Arbeiten, Bd. 22, Greifswald 2001; H. Wartenberg, Die Stadt Greifswald zur Zeit der Landesaufnahme, Greifswalder Geographische Arbeiten, Greifswald 2001, s. 19. Analiza prawidłowości przedstawienia treści geograficznej... 17 autorów – Jana Szeligi8 i Bolesława Wolnego9, którzy do tych problemów pode- szli najbardziej kompleksowo. Bogactwo treści mapy, jak i jej założenia matematyczno-geometryczne z jednej strony wzbudzają podziw zajmujących się tą mapą, z drugiej brak wiedzy na temat źródła danych, które posłużyły do wykreślenia jej treści, prowadzą do ograniczonego zaufania do niej i możliwości wykorzystania jej do oceny zmian środowiska10. Jednakże większość badaczy, doceniając wkład jej autora, nie za- stanawia się nad źródłem tak olbrzymiej liczby danych wniesionych na mapę. Pierwszą próbę analizy poprawności przedstawienia treści mapy Lubinusa wy- konał w roku 1988 Wolny11, który zastosował do tego metodę graficzną. Dokonał on wówczas też pewnej oceny materiałów źródłowych oraz obrazu treści mapy: 1. Tereny na północ od Kamienia Pomorskiego nad brzegiem morza, jak widać, były źle znane, a trudno dostępny teren stwarzał wrażenie odległości znacznie większych od rzeczywistych. […] Ogromne zniekształcenia obrazu tych terenów wykluczają wszelką analizę. 2. Tereny wzdłuż brzegu morskiego, w tym lokalizacja Kołobrzegu, wykazują tak znaczne zniekształcenia, iż nie nadają się do jakiejkolwiek analizy. Ich obraz jest szkicem topograficznym złej jakości. 3. Lębork – Rysunek topografii wykazuje niewspółmierne wydłużenie w kierunku północnym. Sytuacja topograficzna w pasie nadmorskim przedstawiona zo- stała szkicowo, w sposób wykluczający analizę. 4. Anklam – Obszar B Autor mapy opracował w oparciu o nieznane materiały o bardzo złej dokładności. 5. Tereny Puszczy Wkrzańskiej, Zalewu Szczecińskiego oraz obu wysp: Uznamu i Wolina mają cechy wyolbrzymionego szkicu topograficznego z dużą dozą fantazji. 6. Poszczególne fragmenty posiadają wydłużenie liniowe wynikające z dwóch powodów: 8 J. Szeliga, Dokładność mapy Pomorza... 9 B. Wolny, Podstawowe ustalenia analizy geometryczno-matematycznej, w: Historia karto­ grafii Pomorza Zachodniego do końca XVIII wieku, Materiały XVIII Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii, Szczecin 1997. 10 J. Szeliga, Dokładność mapy Pomorza..., s. 162, 163. 11 B. Wolny, Mapa Księstwa Pomorskiego z 1618 roku Eilharda Lubina. Ocena geometryczno- -matematyczna, Materiały Zachodniopomorskie t. XXXIV, Szczecin 1988, s. 126, 128, 130, 136, 141, 125. 18 Krzysztof Siedlik a) fatalnej w skutkach chęci „dopasowania” własnych obserwacji Autora mapy do adoptowanej mapy okolic Szczecina, b) niewłaściwej oceny odległości oraz zagadkowego przesunięcia kątowego (punkty 12, 13), które spowodowały zniekształcenie linii jeziora Miedwie. Obecnie podobne analizy zniekształceń treści mapy wykonał Szeliga12 dla dwóch odcinków Wybrzeża: Mrzeżyno–Kołobrzeg oraz Rowy–Łeba. Na frag- menty mapy Lubinusa naniesiono kontury współczesnej topografii. Autor ogra- niczył swój komentarz jedynie do potwierdzenia ich niezgodności. W drugim przykładzie różnice w obrazie mapy Lubinusa i współczesnej sytuacji tłumaczy on faktem, że podróż Lubinusa nie przebiegała w pobliżu linii brzegowej Bałty- ku, a rozbieżności te spowodowane są brakiem bezpośrednich obserwacji samego Lubinusa na tym terenie13. W powyższych interpretacjach wyników analizy mapy przejawia się wyraźnie, zarówno u Wolnego, jak i u Szeligi, możliwość istnienia innych źródłowych materiałów kartograficznych niż Lubinusa. Obaj oceniają ich jakość negatywnie. Szeliga, jak już wspomniano, uważa, że jest to spowodowa- ne faktem, iż Lubinus nie przeprowadził pomiarów osobiście na tym obszarze. Według Wolnego źródło błędów tkwi w złych szkicach topograficznych, fanta- zjach ich autorów, w dopasowywaniu się do treści nieznanych nam map. Jedynie Joanna Plit14 wskazuje na możliwości efektywnego wykorzystania treści mapy Lubinusa w badaniach naukowych zmierzających do określenia przestrzennych zmian zasięgu lasów. Kolejnym elementem, który jest niedoceniany, są współczesne Lubinusowi metody pomiarów odległości i azymutów. Pośrednio z analizy dokładności lo- kalizacji większych miejscowości wynika, że Lubinus osiągnął wyjątkowo jak na owe czasy dokładne wyniki obserwacji szerokości i długości geograficznej wybranych miejscowości15. Szeliga pisze16, że „pomiar długości geograficznej był trudniejszy niż szerokości i wymagał dłuższego pobytu w jednej miejscowości”. 12 J. Szeliga, Dokładność mapy Pomorza..., s. 155–157. 13 Ibidem, s. 156–157. 14 J. Plit, Przestrzenne zmiany zasięgu lasów i gospodarowania w lasach gminy Polanów w ciągu ostatnich 400 lat, w: Różnorodność biologiczna Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Warciańsko-Polanowskie, red. W. Gil, Polanów 2010, s. 45–58; taż, Mapa Henneberga i Mapa Lubinusa jako źródło informacji o stanie środowiska geograficznego na przełomie XVI i XVII w. Studium Metodyczne. Źródła kartograficzne w badaniach krajobrazu kulturowego, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego nr 16, Sosnowiec 2012. 15 J. Szeliga, Dokładność mapy Pomorza..., s. 146–147. 16 Ibidem, s. 148. Analiza prawidłowości przedstawienia treści geograficznej... 19 Z tego powodu określano pośrednio długość geograficzną na podstawie doko- nanych w podróży oszacowań odległości pokonanej wozem i kierunków jazdy, które z uwagi na ich zmienność mogły być szacowane w grubym przybliżeniu. Tu powołuje się on na badania Stanisława Pietkiewicza dotyczące pomiarów do mapy Polski Wapowskiego z roku 1526. Należy podkreślić, że określenie długości geograficznej na początku XVII wieku było dla celów pomiarowych praktycznie niemożliwe ze względu na brak dokładnego chronometru, którego wymaga ta metoda pomiaru17. Zupełnie inny obraz możliwości zastosowania wozów pomiarowych do określenia