architektura f architecture Andrzej Skalimowski historyk historian Zbigniew Tucholski historyk techniki technology historian Dworzec PKP Wawer – kolejowa architektura „odwilży” Wawer railway station complex – railway architecture of the “thaw” Abstrakt Abstract Tematem artykułu jest historia projektowania i budowy dworca na sta- The article describes the history of the design and construction of the cji kolejowej Warszawa-Wawer. Zaprojektowany przez inż. arch. Wa- station building at the Warszawa-Wawer railway station. Designed by cława Nowińskiego zespół dworca, zrealizowany w latach 1959-1961, the architect Wacław Nowiński and constructed in the years 1959-1961, był pierwszą awangardową, modernistyczną realizacją przełamującą this railway station complex was the first avant-garde, modernist struc- socrealizm w architekturze kolejowej. Charakterystyczną dominantą ture that put an end to the domination of socialist realism in railway budynku jest dach w formie cienkościennej łupiny żelbetowej oraz wi- architecture. The characteristic features of the building are the roof, trażowe doświetlenia jego wnętrza. Dworzec w latach 90. XX w. i pierw- having the form of a thin shell made of reinforced concrete, and the szych latach XXI w. uległ znacznej degradacji, zaś jego pierwotny detal stained-glass windows lighting the interior. In the 1990s and in the został zniszczony i zatarty. early 21st c., the condition of the building seriously deteriorated and its original details were destroyed and wore off. Słowa kluczowe: Wawer, architektura, PKP, kolejnictwo, dworzec, modernizm, odbudowa Keywords: Wawer, architecture, PKP, railways, railway station, modernism, reconstruction Wstęp Introduction Socrealizm w polskiej architekturze oficjalnie obo- Social realist was the official style in Polish architec- wiązywał w latach 1949-1956, jednak prowadzona na ture in the years 1949-1956, however, due to the large- szeroką skalę odbudowa kolejnictwa oraz jego uty- scale reconstruction of railways and their utilitarian litarny charakter sprawiły, że na sieci PKP powstało character, a relatively small number of structures be- stosunkowo niewiele obiektów zrealizowanych zgod- ing part of the PKP (Polish State Railways) railway nie z postulatami tej doktryny. Militaryzacja kolei system were constructed in accordance with the w okresie wojny koreańskiej sprzyjała budowie jak principles of that style. The militarisation of railways największej liczby najtańszych i najbardziej uprosz- during the Korean War favoured the construction of czonych budynków, pozbawionych zbędnego detalu, as many cheap and simplified buildings as possible, a często nawet tynku na elewacjach. W wielu wypad- buildings devoid of redundant details, often includ- kach wyłącznie attyka maskująca płaski dach oraz ing the plaster on the exterior walls. In many cases, charakterystyczny wydatny gzyms pozwalają określić only a parapet concealing a flat roof and the char- obiekty jako socrealistyczne. acteristic prominent cornice enable buildings to be W powojennej polityce budowlanej resortu ko- identified as socialist realist. munikacji dyktat normatywów, ze względu na biu- In the post-war building policy of the Ministry rokratyczną strukturę kolejnictwa i jego militarny of Transport, due to the bureaucratic structure of the 77 architektura f architecture charakter, szczególnie silnie krępował artystyczne railways and their military character, the dictates of aspiracje projektantów. Paradoksalnie właśnie w bu- norms and standard constrained the artistic aspira- downictwie przemysłowym i komunikacyjnym po- tions of designers particularly severely. Paradoxically, wstawały w okresie dominacji socrealizmu realizacje it was in the industrial and transport architecture w stylistyce modernistycznej. W krótkim okresie that modernist structures were built in the period of październikowego przełomu 1956 roku widoczne domination of socialist realism. Over the short pe- było poszukiwanie nowych dróg w polskiej archi- riod of the Polish October of 1956, a search for new tekturze. Starano się szukać inspiracji w ówczesnej ways was noticeable in Polish architecture. Designers architekturze europejskiej, a nowa, awangardowa for- looked for inspiration in European architecture, and ma miała być odreagowaniem lat stalinizmu. W ta- the new, avant-garde form was a counter-reaction to kich okolicznościach powstały interesujące realizacje, the years of Stalinism. Those circumstances led to the które dzisiaj stanowią architektoniczne świadectwo creation of interesting structures which still bear ar- tamtych czasów. Jedną z nich jest zespół stacji PKP chitectural testimony to those times. One of them is Warszawa-Wawer. the Warszawa-Wawer PKP railway station complex. Kiedy w 1956 roku kończono odbudowę infra- In 1956, the reconstruction of the railway infra- struktury kolejowej po zniszczeniach wojennych, po- structure after it was damaged in the war opened up jawiły się nowe możliwości dla projektantów skupio- new possibilities for architects working for the Rail- nych w Biurze Projektów i Studiów Budownictwa way Civil Engineering Design and Study Studio in Kolejowego w Warszawie. Młodzi architekci kolejowi Warsaw. Young railway architects, led by Arseniusz na czele z Arseniuszem Romanowiczem oraz Piotrem Romanowicz and Piotr Szymaniak, had an ambi- Szymaniakiem wykazywali ambicję tworzenia budow- tion of creating buildings that would break with the li, które zrywałyby z koszarową sztampą realizowanej barracks-like model of railway infrastructure that had wcześniej infrastruktury kolejowej. Poza formą archi- been used before. Apart from the architectural form, tektoniczną eksperymentowali także z nowatorskimi they also experimented with innovative structural so- rozwiązaniami konstrukcyjnymi, sięgali po niestoso- lutions; they used materials like glass and steel, which wane dotychczas powszechnie materiały w rodzaju had not been widely used before. However, such de- szkła i stali. Możliwość takiego projektowania doty- sign concepts were mainly possible for grander build- czyła jednak przeważnie obiektów reprezentacyjnych, ings as the primacy of utility was prevalent in railway gdyż prymat utylitaryzmu dominował w architektu- architecture until the end of the Polish People’s Re- rze kolejowej aż do końca PRL. Potwierdzeniem tych public era. At the final stage of the PPR, those ten- tendencji w schyłkowym okresie Polski Ludowej były dencies were confirmed by designs of standard build- projekty typowe budynków o elewacjach wykonanych ings with walls made of trapezoidal sheet metal and z blachy trapezowej oraz praktyka przykrywania tym the practice of covering the exterior walls of 19th-c. „szlachetnym” materiałem elewacji XIX-wiecznych buildings with that “noble” material. Architects gmachów. Architekci pracujący w systemie gospo- working in the socialist economic system encoun- darki socjalistycznej napotykali na szereg problemów tered a number of problems that were not known to nieznanych ich kolegom z Zachodu, takich jak biuro- their colleagues from the West, such as the bureau- kratyczne normatywy budownictwa kolejowego, zwią- cratic standards of railway civil engineering related to zane z tzw. typizacją, a także utrudnienia wynikające the so-called ‘standardisation’ and difficulties arising z powszechnej niedostępności materiałów budowla- from the general unavailability of building materi- nych i niskiej ich jakości. Wszystko to równie skutecz- als and their low quality. All that was as effective at nie krępowało inwencję, jak wcześniejsze stalinowskie constraining invention as the earlier Stalinist doc- nakazy doktrynalne. Wreszcie na skutek chronicznego trines. Moreover, as a result of chronic underfinanc- niedoinwestowania kolei i długotrwałego procesu biu- ing of the railways and the long bureaucratic process rokratycznego towarzyszącego inwestycjom w resorcie involved in investment projects set up at the Ministry komunikacji znaczna część rozrysowanych projektów of Transport, a considerable number of finished de- nigdy nie doczekała się realizacji. signs were never realised. 78 architektura f architecture Geneza i historia budowy 1 wawerskiego dworca Dla odbudowywanej z wojennych zniszczeń linii średnicowej władze przewidziały nowoczesne przy- stanki kolejowe. Po noszącej ślady socrealistycznych postulatów stacji Warszawa-Śródmieście, nawiązują- cej do architektury Pałacu Kultury i Nauki, zwróco- no się ku modernistycznym wzorcom. Pierwszym po Śródmieściu nowym dworcem ruchu podmiejskiego zbudowanym na „średnicy” był zespół stacji PKP Warszawa-Stadion, zrealizowany według projektu Romanowicza i Szymaniaka. Zintegrowany dworzec kolejowo-autobusowy PKP i PKS zbudowano w 1958 Genesis and history of the roku. Poza funkcją kolejową jego zadaniem była tak- construction of the Wawer że obsługa imprez na pobliskim Stadionie X-lecia, Railway Station którego budowa zdeterminowała zresztą lokalizację dworca. Kolejną realizacją na tej linii był zbudowany The authorities ordered the construction of mod- w 1960 roku zespół stacji PKP Warszawa-Wawer. ern railway stations along the cross-city railway line Historia dworców na stacji Wawer ukazuje sto- that had been damaged during the war and was be- pień zniszczenia infrastruktury kolejowej, które ing reconstructed. After the Warszawa-Śródmieście dokonało się w efekcie obydwu wojen światowych. railway station was completed in the socialist realist Pierwszy dworzec w tej podwarszawskiej wówczas style, reminiscent of the architecture of the Palace miejscowości powstał