Polecić NKWD ZSRS: 1) Sprawy znajdujących się w obozach dla jeńców wojennych 14 700 osób, byłych polskich oficerów, urzędników, obszarników, policjantów, agentów wywiadu, żandarmów, osadników i służby więziennej, 2) jak też sprawy aresztowanych i znajdujących się w więzieniach w zachodnich obwodach Ukrainy i Białorusi 11 000 osób, członków różnorakich k[ontrrewolucyjnych] organizacji, byłych obszarników, fabrykantów, byłych polskich oficerów, urzędników i uciekinierów – rozpatrzyć w trybie specjalnym, z zastosowaniem wobec nich najwyższego wymiaru kary – rozstrzelania. Fragment uchwały sowieckiego Biura Politycznego z 5 marca 1940 r. INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU pod redakcją Sławomira Kalbarczyka WARSZAWA 2010 Recenzenci: Prof. dr hab. Wojciech Materski Dr Marek Gałęzowski Opracowanie graficzne i projekt okładki: Tomasz Ginter Redakcja: Romuald Niedzielko Korekta: Maria Aleksandrow Redakcja techniczna: Andrzej Broniak Indeks: Paweł Ceranka Skład i łamanie: Tomasz Ginter © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2015 ISBN 978-83-7629-771-2 Wydanie drugie, poprawione IV Spis treści Wprowadzenie – Janusz Kurtyka . VII Od redaktora naukowego . 1 Sławomir Kalbarczyk Zbrodnia Katyńska po 70 latach: krótki przegląd ustaleń historiografii . 3 Dariusz Gabrel Historia postępowań w sprawie Zbrodni Katyńskiej . 21 Małgorzata Kuźniar-Plota Kwalifikacja prawna Zbrodni Katyńskiej – wybrane zagadnienia . 42 Witold Kulesza Zbrodnia Katyńska jako akt ludobójstwa (geneza pojęcia) . 52 Witold Wasilewski Kłamstwo Katyńskie – narodziny i trwanie . 68 Witold Wasilewski Kongres USA wobec Zbrodni Katyńskiej (1951–1952) . 89 Tadeusz Wolsza Sprawa wyjaśnienia Zbrodni Katyńskiej w działalności polskiej emigracji politycz- nej w Wielkiej Brytanii w latach II wojny światowej i po jej zakończeniu (do połowy lat pięćdziesiątych) . 109 Przemysław Gasztold-Seń Siła przeciw prawdzie. Represje aparatu bezpieczeństwa PRL wobec osób kwestionu- jących oficjalną wersję Zbrodni Katyńskiej . 132 Ireneusz C. Kamiński „Skargi katyńskie” przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu . 154 Andrzej Zawistowski Zbrodnia Katyńska w edukacji formalnej i nieformalnej w okresie III RP. Próba zarysu . 171 V ANEKS Relacje strażników pamięci o Zbrodni Katyńskiej . 185 Zofia Błaszczyk . 187 Krystyna Brydowska . 194 Andrzej Jakubicz . 200 Stefan Melak . 205 Henryka Milewska . 213 Marek Piskorski . 220 ANEKS Dokumenty dotyczące Zbrodni Katyńskiej przekazane do IPN przez Służbę Bezpieczeństwa Ukrainy . 223 Nr 1. 1952 październik 6, [Kijów] – Informacja z kartoteki operacyjno-informacyjnej Wydziału „A” MGB USRS o Kazimierzu Rudnickim, jednej z ofiar Zbrodni Katyń- skiej na Ukrainie . 225 Nr 2. 1956 marzec 12, [Kijów] – Pismo zastępcy przewodniczącego KGB USRS Ticho- nowa do zastępcy przewodniczącego KGB ZSRS Iwaszutina w sprawie przekazania z Kijowa do Moskwy reszty materiałów NKWD USRS dotyczących obywateli pol- skich rozstrzelanych w 1940 r. na Ukrainie . 226 Nr 3. 1956 czerwiec 7, Kijów – Wniosek wydziału ewidencyjno-archiwalnego KGB USRS o spalenie 2500 kart ewidencyjnych obywateli polskich rozstrzelanych w 1940 r. na Ukrainie . 228 Nr 4. 1956 czerwiec 8, Kijów – Protokół spalenia 2500 kart ewidencyjnych obywateli polskich rozstrzelanych w 1940 r. na Ukrainie . 230 Nr 5. 1969 czerwiec 5, Charków – Meldunek Naczelnika Zarządu KGB obwodu char- kowskiego gen. Fieszczenki dla Przewodniczącego KGB USRS Nikitczenki o odkry- ciu w lesie koło osiedla Piatichatki na przedmieściach Charkowa miejsc pochówku zamordowanych oficerów polskich . 231 Nr 6. 1969 czerwiec 12, Charków – Meldunek dodatkowy gen. Fieszczenki dla gen. Nikitczenki z propozycją likwidacji miejsca pochówku polskich oficerów poprzez zastosowanie środków chemicznych wraz z planem działania . 233 Nr 7. 1969 czerwiec, Charków – Meldunek dodatkowy gen. Fieszczenki dla gen. Nikit- czenki z opisem zamierzeń i działań, zmierzających do likwidacji miejsc pochówku polskich oficerów . 235 Wybrana bibliografia . 237 Wykaz skrótów . 239 Indeks osób . 242 V Wprowadzenie I. W pierwszym okresie II wojny światowej Związek Sowiecki wystąpił przeciwko Polsce jako sojusznik Niemiec hitlerowskich. Realizując zobowiązania paktu Ribbentrop–Moło- tow (Hitler–Stalin) z 23 sierpnia 1939 r. armia sowiecka wsparła walczący od 1 września 1939 r. niemiecki Wehrmacht i 17 września uderzyła na Polskę. W wyniku tej agresji w cią- gu niecałego miesiąca do niewoli sowieckiej dostało się około 250 tysięcy polskich żołnie- rzy różnych stopni. W zamęcie wojennym część szeregowych została przez jednostki Armii Czerwonej zwolniona, część jeńców zbiegła i w rezultacie w rękach NKWD, któremu czer- wonoarmiści ostatecznie przekazali polskich jeńców, znalazło się ich około 125 tysięcy. Sowieci nie traktowali jeńców jednakowo. Po początkowym okresie chaosu część szere- gowych i podoficerów zaczęto wysyłać do jenieckich obozów pracy. Oficerów, policjantów i funkcjonariuszy innych służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa potraktowa- no inaczej – jako szczególnie niebezpiecznych, ponieważ mogli stać się ogniskiem antyso- wieckiego oporu. Oddzielono ich od szeregowych i podoficerów, umieszczając w obozach „specjalnych” w Kozielsku koło Smoleńska i Starobielsku niedaleko Charkowa (oficerowie) oraz Ostaszkowie koło Kalinina (policjanci, żandarmi, strażnicy więzienni). Uznając ich za elitę państwa i narodu, zadecydowano o ścisłym odosobnieniu tej grupy, rozpracowaniu i próbie takiego zachwiania ich morale, by w obliczu klęski państwa polskiego dali się pozy- skać dla celów sowieckiej polityki. Polscy oficerowie, oszołomieni przegraną wojną, oderwani od rodzin, stłoczeni, nędz- nie żywieni i poddani zmasowanej propagandzie komunistycznej, od momentu przybycia do obozów przeżywali ciężkie chwile. Jednak ten kryzys, wynikający głównie z szoku po nagłej klęsce, stosunkowo szybko przeminął. Jeńcy obozów „specjalnych”, z nielicznymi wyjątkami, nie poddali się w swej masie intensywnym działaniom werbunkowym NKWD i nachalnej ideologicznej indoktrynacji. Cel „reedukacyjnej” działalności funkcjonariuszy NKWD w obozach nie został osiągnięty: jeńcy nadal traktowali Związek Sowiecki jako wro- gie mocarstwo i wierzyli w odmianę losu. W końcu 1939 r. władze sowieckie zdecydowały się na zróżnicowane podejście do jeń- ców obozów „specjalnych”. Policjantów i innych funkcjonariuszy z obozu w Ostaszkowie z racji ich służby uznano za winnych działalności antykomunistycznej, postanowiono ska- zać w trybie zaocznym i wysłać do łagrów na Kamczatce. Kadrę oficerską z obozów w Koziel- sku i Starobielsku zdecydowano jedynie „oczyścić” z „elementu kontrrewolucyjnego”, czy- li funkcjonariuszy wywiadu, członków „antysowieckich” partii politycznych itd. Organem wyrokującym w sprawach jeńców z Ostaszkowa było Kolegium Specjalne NKWD ZSRR. Do końca lutego 1940 r. wydało ono pierwszych 600 wyroków skazujących na pobyt w kamcza- ckich łagrach. Jego dalszą działalność wstrzymał jednak nagle szef NKWD Ławrientij Beria, występując 5 marca do kierownictwa sowieckiego z wnioskiem o rozstrzelanie Polaków. Beria argumentował, iż nie ma szans na pozyskanie jeńców i więźniów dla interesów sowieckich, V że są oni „zatwardziałymi, nie rokującymi poprawy wrogami władzy sowieckiej”. Biu- ro Polityczne KC WKP(b) ze Stalinem na czele zatwierdziło tegoż 5 marca 1940 r. propo- zycję rozstrzelania wszystkich jeńców obozów „specjalnych” (podano liczbę 14 700 osób), ponadto zaś 11 tysięcy uznanych za „kontrrewolucjonistów” obywateli polskich przetrzy- manych w więzieniach na okupowanych przez ZSRS Kresach Wschodnich II RP (byli to m.in. oficerowie, policjanci, członkowie „kontrrewolucyjnych” organizacji i partii poli- tycznych). Przyczyny i czas nagłej zmiany stosunku Sowietów do jeńców nie są znane. Być może miała ona związek z tocząca się wojną sowiecko-fińską i informacjami o przewidywanym udziale jednostek polskich w planowanej przez Francję i Anglię ekspedycji wojskowej, mają- cej wesprzeć Finów. Jednak potencjalne obawy sowieckie przed buntem polskich jeńców w związku z tą ekspedycją wydają się słabą hipotezą. Być może po prostu zadecydowała sugestia Stalina, który wszak w latach trzydziestych doprowadził do wymordowania milio- nów własnych obywateli. Życie ludzkie nie miało w Sowietach żadnej wartości, a pomięć upokorzenia i klęski roku 1920 mogła odegrać wielką rolę przy inspirowaniu przez Stali- na propozycji Berii – bowiem inspiracja taka nie mogła nie mieć miejsca w mechanizmie ówczesnego funkcjonowania kierownictwa sowieckiego. Jeszcze 5 marca 1940 r. Biuro Polityczne WKP(b) zleciło zaoczne rozpatrzenie spraw jeńców i więźniów utworzonej ad hoc do tej sprawy, zgodnie z sowiecką praktyką, „trójce” wysokich funkcjonariuszy NKWD: Wsiewołodowi Mierkułowowi, Bogdanowi Kobułowo- wi i Leonidowi Basztakowowi. „Trójka” miała ferować wyroki śmierci w trybie zaocznym, bez udziału skazywanych. Nieliczni jeńcy mogli ocaleć, jeśli wymagał tego interes sowiecki lub skuteczne okazywały się interwencje (np. sowieckiego wywiadu, Mierkułowa, ambasa- dy niemieckiej). W ten sposób uniknęli śmierci oficerowie i uczeni związani przed wojną z polskim wywiadem (Sowieci planowali dalsze ich rozpracowywanie) i ci, którzy z jakich- kolwiek względów mogli być dla NKWD nadal interesujący z racji swej pozycji, pochodze- nia lub wiedzy (wymieńmy tu np. wybitnego badacza systemu totalitarnego prof. Stanisła- wa Swianiewicza czy malarza Józefa Czapskiego). Ocaleli też zapewne nieliczni, których NKWD zwerbowało i tych