4 Powojenne zabytki i miejsca pamięci Berlina Wspólne dziedzictwo zimnej wojny w podzielonej metropolii Jörg Haspel Na początku lipca 2012 r., w samym środku nadał tę wiadomość)5. Wkrótce potem projekt zdobył sezonu wakacyjnego, pojawiła się w Berlinie grupa szerokie poparcie w sferach politycznych. Na począt- inicjatyw obywatelskich, żeby odrodzić się niczym ku sierpnia, tuż przed ostatecznym terminem, Senat feniks z popiołów i świętować sukces na koryta- Berlina (rządowa koalicja SPD i CDU na szczeblu kra- rzach władzy w stolicy Niemiec. Przy wsparciu ze ju związkowego) złożył wniosek do Stałej Konferencji strony Akademii Sztuk Pięknych połączyły się trzy Niemieckich Ministrów Kultury i Edukacji o wpisanie grupy obywatelskie – stowarzyszenie obywatelskie na wstępną listę UNESCO dla Republiki Federalnej zachodnioberlińskiego okręgu Hansaviertel (Bürge- dwóch kontrastujących ze sobą powojennych kom- rverein Hansaviertel e.V.)1, fundacja Hermanna Hen- pleksów zabudowy w podzielonym Berlinie. Nigdy selmanna (Hermann Henselmann Stiftung)2 z Berli- wcześniej nie wybrano w Niemczech kandydatur na Wschodniego oraz towarzystwo przyjaciół Domu do dziedzictwa światowego tak szybko i tak jed- Corbusiera (Förderverein Corbusierhaus Berlin e.V.)3 nogłośnie, jak to miało miejsce w przypadku owej również z Berlina Zachodniego – tworząc inicjatywę berlińskiej nominacji w 40. rocznicę podpisania kon- pod nazwą „Doppeltes Berlin” („Podwójny Berlin”)4 wencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa w celu kampanii na rzecz nominacji do wpisania na w 1972 roku. listę Światowego Dziedzictwa UNESCO powojennych obiektów stolicy Niemiec. Powstała swego rodzaju I. ponadpartyjna koalicja: projekt został zainicjowany Miasto podzielone – miasto podwójne: przez historyków sztuki i architektury skupionych powojenne dziedzictwo Berlina wokół byłego senatora ds. kultury, Thomasa Flierla Zjednoczone w 1991 r. miasto Berlin w znacz- (lewicowa partia PDS), którzy zajęli się też doradz- nej mierze zawdzięcza swoje oblicze urbanistyczno- twem, sponsorowany był przez byłego senatora ds. architektoniczne procesowi odbudowy i budowy, jaki kultury i urbanistyki, Volkera Hassemera (CDU), przy miał miejsce po 1945 roku. Odnosi się to zarówno wsparciu ze strony burmistrza dzielnicy Berlin-Mitte do historycznego centrum miasta, terenów podda- (SPD) oraz burmistrza dzielnicy Kreuzberg-Friedrich- nych przebudowie na dużą skalę, jak i zupełnie no- shain (Partia Zielonych). wych osiedli mieszkaniowych. W pewnym sensie po- Inicjatywa ta osiągnęła to, co wydawało się dział Niemiec za sprawą żelaznej kurtyny stworzył niemożliwe: sprawiła, że zaczęto poważnie rozważać „Dwie architektury niemieckie 1949-1989”, by zacy- uznanie kandydatury dawnej alei Stalina w Berlinie tować tytuł wystawy zorganizowanej po zjednocze- Wschodnim oraz dzielnicy Hansaviertel z powstałym niu6. Berlin, który znalazł się w centralnym miejscu w 1957 r. osiedlem wybudowanym na wystawę bu- podziału na Wschód i Zachód, był jedynym miastem dowlaną Interbau, do wpisania na listę światowego na świecie, gdzie w powojennych dekadach rozwinęły dziedzictwa UNESCO. Relacje z konferencji prasowej, się całkowicie odmienne formy sztuki i architektury: na której przedstawiono ów projekt, ukazały się za- we wschodniej części miasta, w ówczesnym sekto- równo w prasie krajowej, jak i zagranicznej (nawet rze radzieckim, były to socrealizm, „tradycja narodo- jeden z rosyjskich kanałów radiowo-telewizyjnych wa” i wschodni lub socjalistyczny modernizm (“Ost- moderne”) natomiast po przeciwnej stronie miasta 1. http://www.buergerverein-hansaviertel-berlin.de. 2. http://www.hermann-henselmann-stiftung.de. 5. http://www.ntv.ru/video/336854. 3. http://www.corbusierhaus-berlin.org. 6. Dwie architektury niemieckie 1949–1989. Katalog wystawy, Stuttgart: 4. http://www.doppeltes-berlin.de. Institut für Auslandsbeziehungen (ifa) 2004. 133 burg z “Haus des Lehrers” (Dom Nauczyciela) na Alexanderplatz, czy zachodnioberlińską Halę Kon- gresową w Tiergarten o łukowej konstrukcji dachu ze zwieńczoną kopułą Halą Kongresową na Alexander- platz we wschodniej części miasta7. Realizm socjalistyczny i tradycja narodowa – dziedzictwo radzieckie? Architekturę realizmu socjalistycznego, wzoro- waną na modelu architektury Związku Radzieckiego, którą tu i ówdzie można znaleźć na terenie byłego bloku wschodniego w postaci np. takich obiektów jak Pałac Kultury i Nauki w Warszawie im. Józefa Stalina, można także zobaczyć we wschodniej części Berlina. Do szczególnie imponujących przykładów można za- liczyć duże radzieckie cmentarze wojskowe, pomniki 1. Berlin po II wojnie światowej – podzielona niemiecka stoli- ca pod okupacją : czerwony – sektor radziecki po wschodniej żołnierzy radzieckich i miejsca pamięci zaprojektowa- stronie, niebieski – sektor amerykańsko-brytyjsko-francuski ne przez rosyjskich architektów i rzeźbiarzy w Tier- po stronie zachodniej, otoczony terytorium Niemieckiej Re- garten w sektorze amerykańskim i w Treptower Park publiki Demokratycznej (NRD) (źródło: wikimedia commons oraz w parku publicznym Schönholzer Heide w daw- – Stefan-Xp nym sektorze radzieckim (il. 2). Czy to się nam podo- ba czy nie, cmentarze i pomniki żołnierzy radzieckich – budynki zachodniego modernizmu powojennego na niemieckiej ziemi – jak większość cmentarzy woj- (il. 1). skowych na obcej ziemi – stanowią wspólne dziedzic- Zasób zabytków miasta czasami odzwierciedla two ojczyzny poległych żołnierzy i kraju, w którym ten kontrast między Wschodem a Zachodem. Można zostali pochowani8. go dostrzec porównując radzieckie pomniki i cmen- 7. Jörg Haspel, Schaufenster des Ostens – Schaufenster des Westens. tarze wojenne z cmentarzami wojennymi aliantów Berlins Nachkriegserbe / Witryna Wschodu – witryna Zachodu. Powo- zachodnich, budynki Izb Handlowo-Przemysłowych jenne dziedzictwo Berlina / Showcase of the East – Showcase of the West. Berlin’s Post-War Heritage [w:] Von Moskau lernen? Architektur und Städ- w NRD i w Berlinie Zachodnim, owalny skwer-wysep- tebau des Sozialistischen Realismus. Denkmaldialog Warschau – Berlin kę z fontannami na Strausberger Platz w Friedrich- 2011 – eine Dokumentation / Uczyć się od Moskwy? Architektura i Ur- banistyka Socrealizmu. Dialog o zabytkach Warszawa – Berlin 2011 – Do- shain z rondem na Ernst-Reuter-Platz w dzielnicy kumentacja /Learning from Moscow? Architecture and Urban Design of Charlottenburg, architekturę kin i nowo otwarte kino Socialist Realism. Heritage Dialogue Warsaw – Berlin 2011 – a Documen- tation, „Beiträge zur Denkmalpflege in Berlin“, Bd. 38, Berlin 2012, wyd. “Zoopalast” w części zachodniej z kinem “Internatio- Landesdenkmalamt Berlin i Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków nal” po stronie wschodniej, „Cafe Kranzler” na Kur- Warszawa s. 114-122. fürstendamm z „Cafe Moskau” na Karl-Marx-Allee, 8. Klaus von Krosigk, Russische Friedhöfe und Sowjetische Ehrenmale als Gartendenkmale – Ein gemeinsames grünes Erbe / Rosyjskie cmentarze wysokościowy biurowiec Telefunkena w Charlotten- i pomniki chwały radzieckiej jako zabytki sztuki ogrodowej – wspólne zielo- 2. Socrealizm w Berlinie: Cmentarz i Pomnik Żołnierzy Radzieckich w Schönholzer Heide (autorzy: Konstantin A. Sołowiew, M. Belarncew, W. D. Koroliew i Iwan G. Perszudczew, budowa: 1947-49 (źródło: Landesdenkmalamt Berlin / Wolfgang Bittner) 178 4. Strausberger Platz przy Karl-Marx-Allee, pierwszy etap budowy – blok mieszkalny projektu Hermanna Henselman- 3. Karl-Marx-Allee, pierwszy etap budowy – mapa lokalizacji na, budowa: 1952-53 r. oraz fontanna tzw. “Unoszący się oraz budynek Blok A od południowego zachodu przy Straus- pierścień” autorstwa Fritza Kühna, budowa: 1967 r. (źródło: berger Platz, 1952 – owalny kształt placu prawdopodobnie Landesdenkmalamt Berlin / Wolfgang Bittner) zainspirowany Placem Kałuskim w Moskwie (żródło: Lande- sarchiv Berlin) nie mogły przynajmniej twierdzić, że zachowują róż- norodne dziedzictwo stylu niemieckiego i kontynuują Ambasada radziecka przy Unter den Linden to niemieckie tradycje w architekturze. triumfalny pomnik realnego socjalizmu. Także ten Zwrot ku zasadom “tradycji narodowej” miał budynek został zaprojektowany przez rosyjskich ar- swoje odzwierciedlenie w architekturze. Pierwsze bu- chitektów; wzniesiono go pośród ruin Berlina przy dynki przy dawnej alei Stalina (Stalin-Allee) w Frie- granicy między sektorami, nieopodal Bramy Branden- drichshain (obecnie aleja Karola Marksa, Karl-Marx- burskiej, na terenie (znacznie poszerzonym) dawnej Allee), powstałe pod koniec lat 40. XX w., cechowały się ambasady Imperium Rosyjskiego. Można go nazwać formami modernizmu międzywojennego, np. budynki „Darem Związku Radzieckiego” albo „Architektonicz- z arkadami od frontu, za którymi rozciągają się bloki ną spuścizną po obecności sojuszników w Berlinie mieszkalne, tworzące osiedle Friedrichshain (Wohn- Wschodnim” (zapożyczając nazwę od tytułu wystawy zelle Friedrichshain). Jednakże po sławetnej wizycie z 2009 r. „Dary od Amerykanów – architektoniczna w Moskwie czołowych enerdowskich architektów spuścizna po obecności sojuszników w Berlinie Za- w 1950 r. dodano klasycystyczne formy i zdobienia chodnim”), albo też „budynkiem podarowanym Berli- do wieżowca przy Wieberwiese, który historia archi- nowi przez Józefa Stalina”9. tektury NRD uznała za wzór stylu “tradycji narodo- Urbanistyczne i architektoniczne zasady “trady- wej” (obok dzieł Karla Friedricha Schinkla, np. Feilner- cji narodowej”, głoszonej w NRD i Berlinie Wschod- haus) (il. 3 i 4). Zwieńczone kopułami bliźniacze wieże nim od 1950 r. polityki dotyczącej budownictwa Frankfurter