TRADYCJA MAZOWSZA powiat przysuski Przewodnik subiektywny Mazowiecki Instytut Kultury Warszawa 2015 ppowiatowiat pprzysuski_p.inddrzysuski_p.indd 1 22016-01-04016-01-04 118:32:058:32:05 Autor: Justyna Górska-Streicher T³umaczenie na jêzyk angielski: Marek Czekañski Redaktor serii: Alicja Jankiewicz (MIK) Redakcja: Krzysztof i Ma³gorzata Gucmanowie Projekt i opracowanie DTP Tomasz Grochowski Zdjêcia: Barbara Polakowska Materia³y archiwalne pochodz¹ ze zbiorów Ma³gorzaty Sêk, w³aścicielki dworu w Rzucowie. ISBN 978-83-63427-22-1 © Copyright by Mazowiecki Instytut Kultury and authors Wydawca: Mazowiecki Instytut Kultury ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mik.waw.pl Druk: DRUKARNIA ARGRAF ul. Jagielloñska 80 02-301 Warszawa www.argraf.pl 2 Tradycja Mazowsza ppowiatowiat pprzysuski_p.inddrzysuski_p.indd 2 22016-01-04016-01-04 118:32:068:32:06 Spis treści Od Wydawcy .........................................................................................................................5 Warunki naturalne i walory przyrodnicze ...............................................................................7 Zarys dziejów powiatu przysuskiego ....................................................................................12 Dziedzictwo kulturowe ........................................................................................................18 Stanowiska archeologiczne ...........................................................................................18 Tradycje przemys³u ¿elaznego ......................................................................................22 Folklor .........................................................................................................................27 Oskar Kolberg – ojciec polskiej etnografi i ......................................................................32 Muzyka i muzykanci ....................................................................................................37 Heraldyka i symbolika samorz¹dowa ............................................................................46 Znani i mniej znani z powiatu przysuskiego .........................................................................48 Przewodnik subiektywny po powiecie przysuskim ...............................................................55 Bieliny .........................................................................................................................55 Borkowice ....................................................................................................................58 Krakowa Góra ..........................................................................................................64 Ga³ki ............................................................................................................................66 Gielniów ......................................................................................................................68 Goździków ...................................................................................................................72 Klwów ..........................................................................................................................74 Konary .........................................................................................................................78 £êgonice Ma³e ..............................................................................................................80 Nieznamierowice .........................................................................................................85 Odrzywó³ .....................................................................................................................89 Ossa .............................................................................................................................94 Potworów .....................................................................................................................97 Przysucha ..................................................................................................................102 Ro¿ek ..........................................................................................................................114 Rusinów ......................................................................................................................117 Ruszkowice ................................................................................................................122 Rzuców ......................................................................................................................125 Sady ........................................................................................................................... 130 Skrzynno ....................................................................................................................133 Skrzyñsko ..................................................................................................................140 Smogorzów ................................................................................................................145 Wieniawa ...................................................................................................................152 Zbo¿enna ...................................................................................................................158 Oferta kulturalna i turystyczna ..........................................................................................162 Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze .................................................................162 Powiat przysuski 3 ppowiatowiat pprzysuski_p.inddrzysuski_p.indd 3 22016-01-04016-01-04 118:32:068:32:06 Trasy turystyczne .......................................................................................................164 K¹cik kulinarny ..........................................................................................................169 Adresy ............................................................................................................................... 171 Welcome to Przysucha County ...........................................................................................172 Illustrations ....................................................................................................................... 174 Indeks geografi czny............................................................................................................ 179 S³owniczek pojêæ ...............................................................................................................181 Wybrane pozycje bibliografi czne .........................................................................................183 4 Tradycja Mazowsza ppowiatowiat pprzysuski_p.inddrzysuski_p.indd 4 22016-01-04016-01-04 118:32:068:32:06 Od Wydawcy d 2004 roku Mazowiecki Instytut Kultury dzê w tym zakresie, siêgaj¹c do publikacji, O(dawniej Mazowieckie Centrum Kultury których tytu³y autorzy zamieszczaj¹ w Bi- i Sztuki) publikuje kolejne tomy z serii Trady- bliografi i. Ksi¹¿ka zawiera te¿ Indeks geogra- cja Mazowsza. S¹ to monografi czne opracowa- fi czny, a na koñcu S³ownik pojêæ, które wy- nia prezentuj¹ce walory historyczne i etnogra- magaj¹ zdefi niowania lub objaśnienia (wyrazy fi czne powiatów województwa mazowieckiego. oznaczone w tekście kolorem). Cel jest ambitny, a przy tym trudny – nie tyl- W tym miejscu konieczne s¹ uściślenia ko ze wzglêdu na liczbê tomów, jakie chcemy określeñ u¿ytych w tytule serii Tradycja Ma- wydaæ w ca³ym cyklu, ale przede wszystkim ze zowsza. Przewodnik subiektywny. wzglêdu na za³o¿enia merytoryczne. Mówi¹c o tradycji, trzeba uwzglêdniæ wie- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, le elementów – wzorce spo³eczne, obyczaje, odpowiadaj¹cych liczbie powiatów w woje- kulturê duchow¹, charakterystyczne wytwory wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy te¿ kultury materialnej – wszystko, co ukszta³- publikowania w ramach serii Tradycja Ma- towane w przesz³ości, trwa do dziś. Kulty- zowsza dodatkowych tomów okazjonalnych wowanie tradycji polega na przekazywaniu lub tematycznych: nawi¹zuj¹cych do obcho- z pokolenia na pokolenie istotnych dla danej dzonych rocznic, przypominaj¹cych sylwetki zbiorowości wartości kulturowych. znanych i cenionych osób zwi¹zanych poprzez Sam tytu³ serii Tradycja Mazowsza rów- urodzenie lub dzia³alnośæ z Mazowszem, nie¿ traktujemy umownie, trzeba pamiêtaæ omawiaj¹cych w sposób przekrojowy lub syn- bowiem ¿e granice administracyjne zwykle tetyczny pewne zagadnienia charakterystycz- nie pokrywaj¹ siê idealnie z historycznie ne dla regionu. ukszta³towanymi krainami Polski. W kolej- W publikacjach z serii Tradycja Mazowsza nych tomach serii prezentowane s¹ powiaty Czytelnicy odnajd¹ opisy najwartościow- po³o¿one w województwie mazowieckim, szych elementów dziedzictwa kulturowego, które obejmuje – poza Mazowszem – rów- przypomnienie wydarzeñ historycznych, nie¿ ziemie innych regionów: czêśæ Podlasia uwagi dotycz¹ce wspó³czesnych walorów oraz ziemiê radomsk¹. Z kolei pewne obszary danego obszaru. W ka¿dym tomie zamiesz- historycznie mazowieckie znalaz³y siê poza czamy Przewodnik subiektywny – prezen- granicami naszego województwa, np. ziemia tacjê miejscowości wybranych przez autora, ³om¿yñska. a tak¿e czêśæ zatytu³owan¹ Oferta kultural- Podtytu³ serii Przewodnik subiektywny na i turystyczna – z propozycjami tras wy- określa przyjêty przez nas indywidualny spo- cieczkowych po powiecie, opisami potraw sób prezentowania regionu. Ca³ośæ prac doku-