LUDNOŚĆ WA R S Z A W Y NA PRZEŁOMIE XIX i XX WIEKU I nuni£Ui\i | Maria Nietyksza LUDNOŚĆ WARSZAWY NA PRZEŁOMIE XIX i XX WIEKU WARSZAWA 1971 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Okładkę projektował JACEK NEUGEBAUER R edaktor TERESA JADWIGA SIADKOWA Redaktor techniczny JANUSZ MALINOWSKI Korektor MARIA KRUSZYŃSKA Copyright by PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Warszawa 1971 Printed in Poland PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Wydanie I. Nakład 810 + 90 egz. Ark. wyd. 15,5. Ark. druk. 16,0. Papier druk. mgł. kl. III, 70 g. 61x86. Oddano do składnia 10 II 1971 r. Podpisano do druku 16 V III 1971 r. D ru k ukończono w sierpniu 1971 r. Z am . n r 74/8 Z-2/367 C ena zł 3 8 ,— DRUKARNIA UNIWERSYTETU IM. A. MICKIEWICZA W P O Z N A N IU WSTĘP Czynnikiem, który wywierał decydujący wpływ na przebieg zjawisk gospodarczych i społecznych w XIX i XX w. był dy­ namiczny rozwój przemysłu. Znaczenie procesu uprzemysło­ wienia sprawia, iż badania nad nim rozwijają się wielokierun­ kowo i w ramach różnych dyscyplin nauk humanistycznych. Uwzględniają mianowicie obok przemian ekonomicznych, zwła­ szcza rozwoju samego przemysłu, także przemiany społeczne i kulturowe oraz zmiany stosunków przestrzennych, głównie w aspekcie relacji wieś — miasto. Ten ostatni zakres wiąże się z pojęciem urbanizacji, jednym z najistotniejszych zjawisk to­ warzyszących uprzemysłowieniu. Również w badaniach nad procesem urbanizacji bierze się pod uwagę kilka aspektów i stosuje się różnorodne mierniki. Pow­ szechnie stosowany jest miernik demograficzny, to jest przesu­ wanie się ludności ze wsi do miast i w wyniku — wzrost od­ setka ludności miejskiej wśród ogółu mieszkańców. Jest to mier­ nik precyzyjnie określający przebieg urbanizacji, aczkolwiek nie uwzględnia on faktu, iż proces ten obejmuje także wieś. W sto­ sunku do ziem polskich ma on ponadto ten walor (ze względu na stan źródeł), że w większym stopniu niż inne mierniki po>zwala na ujęcia dynamiczne. W ogólnym procesie urbanizacji i industrializacji ziem polskich, zwłaszcza zaś Królestwa Polskiego, istotną rolę odegrała War­ szawa. Jako ośrodek wielobranżowego przemysłu przeżywała burzliwy rozwój, głównie od lat 90-tych XIX w., jednocześnie stawała się centrum kształtującego się wokół niej okręgu prze­ mysłowego. Ponadto, mimo formalnej unifikacji Królestwa Pol­ skiego z imperium carskim po powstaniu styczniowym, zacho­ 5 wała wiele cech stołeczności. Pozostała centrum życia politycz­ nego, ośrodkiem kulturalnym i ośrodkiem dyspozycji gospodar­ czej tej części zaboru rosyjskiego. Tu także mieściła się po reor­ ganizacji władz Królestwa siedziba generał-gubernatora. Warszawa przeżywała na przełomie stuleci okres maksymal­ nej dynamiki w rozwoju ludnościowym. Wzrost miasta dokony­ wał się w ponad 50% dzięki migracji z zewnątrz. Proces skupia­ nia się ludności w Warszawie przebiegał w wyraźnie uchwytnej współzależności z rozwojem gospodarczym samego miasta i po­ szczególnych rejonów Królestwa. Przekształcenia struktury de­ mograficznej i zawodowej mieszkańców stanowią jeden z istot­ nych elementów przemian społecznych związanych z uprzemy­ słowieniem, a wynikające z nich wnioski mają znaczenie szer­ sze, wykraczające poza wąsko pojmowane dzieje jednego miasta. Wyodrębniony w dziejach Warszawy przełom XIX i XX w. wiąże się z periodyzacją przyjętą w syntezie historii Polski1, w której przy uwzględnieniu kryteriów kompleksowych wydzie­ lono okres od połowy lat 80-tych XIX stulecia do 1914 r., sto­ sując ponadto cezurę wewnętrzną — około 1900 r. Ramy chro­ nologiczne niniejszej pracy są bardzo zbliżone. Poszczególne elementy zjawisk ludnościowych można śledzić, w zależności od bazy źródłowej, w odniesieniu do różnych nieco odcinków czasu ograniczonych początkiem lat 80-tych XIX w. (1882 r.) i rokiem 1914. Historiografia okresu nie jest jeszcze dostatecznie opracowana, toteż w omówieniu stanu badań ograniczono się w zasadzie do problematyki ludnościowej i dziejów m,iast. Na wstępie trzeba podkreślić, że zagadnieniom industrializacji i urbanizacji dużo uwagi poświęca historiografia powszechna2, w zakresie przemian struktur społecznych znaczny dorobek wnie­ śli zwłaszcza badacze francuscy 3. 1 Historia Polski, PAN, t. III, cz. 1 pod red. Żanny Kormanowej i Ireny P ietrzak -P a w ło w sk iej, W arszaw a 1963. 2 Zagadnieniom tym szczególną uwagę poświęca historiografia anglo­ saska. Wśród prac o podstawowym znaczeniu wymienić można angielskie wydawnictwo The Cambridge Economic History, t. IV, cz. 1, 2; także: Do­ cuments of European Economic History, vol. 1 : The process of industria­ lization 1750 - 1870; przygotowywana część druga obejmuje okres 1870- 1939. 3 Kilka nowszych prac: A. Daumard, L a bourgeoisie parisienne de 1815 6 Wymienione zakresy tematyczne znajdują też odbicie w histo­ riografii polskiej okresu sprzed drugiej wojny światowej, a przede wszystkim powojennej. Jednakże jeśli chodzi o ogólne, synte­ tyczne opracowania dziejów Warszawy, wymienić trzeba głównie prace dawniejsze, zwłaszcza S. Dziewulskiego i H . Radziszew­ skiego oraz A. Moraczewskiego4. Zasługuje również na uwagę szereg publikacji poświęconych zagadnieniom ludnościowym Warszawy5. Mają one charakter przyczynkarski i z punktu wi­ dzenia metodologicznego wymagają od współczesnego historyka ostrożnego i krytycznego podejścia. Okres powojenny przyniósł poważny dorobek badawczy, w za­ kresie dziejów miast i struktur ludnościowych, zwłaszcza zaś klasy robotniczej i burżuazji. Obok monografii i mniejszych roz­ praw dotyczących rozwoju przestrzennego, gospodarczego i lud­ à 1848, Paris 1963; G. Dupeux, L a société française. 1789 -1960, P a ris 1964; Chombart de Lauwe P. i in., La vie quotidienne des familles ouvriers. Paris 1956; Chombart de Lauwe P. i in., Paris et l’agglomération pari­ sienne, t. I, II, Paris 1952; R. Girod, Etudes sociologiques sur les couches salariées. Ouvriers et employés, P a ris 1961 ; G. P. P alm ad e, Capitalisme et capitalistes français au XIXe s., P a ris 1961. 4 S. Dziewulski, H. Radziszewski, t. I, II, Warszawa 1913-1915; A. Mio- raczewski, W arszaw a, W arszaw a 1939, w yd. 3, tak że W arszaw a, n ak ład e m M ag istratu m. st. W arszaw y, W arszaw a 1929. 5 W. Załęski, Rys statystyki porównawczej miasta Warszawy, cz. 1, S ta ty ­ styka zabudowań i ludności, Warszawa 1872; W. Załęski, Przemysł fabry­ czny i rzemieślniczy miasta Warszawy w okresie 26-letnim (1886 - 1891), „Przegląd Techniczny” 1892, z. VI, s. 114 -117 (dane dot. liczebności robot­ ników fabrycznych w W arszaw ie w la ta c h 1866 - 1891) ; Ludność miasta W arszaw y, „Ekonlom ista” 1874, r. IX , z. 5, s. 381, 382 (dane za la ta 1872/3); J. Konczyński, Ludność Warszawy. Studium Statystyczne, 1877 - 1911, W a r­ szaw a 1913, s. 122, X I (tab.); W. T rzciński, Ewolucja struktury zawodowej i socjalnej ludności Warszawy w okresie 1897 -1921, jako też podział tejże ludności na warstwy społeczne podług dochodów, W arszaw a (1926), 16 s.; Wyniki spisu powszechnego z 1921 r. na terenie m. st. Warszawy. Zestawie­ nie i rozbiór krytyczny, Prace Wydziału Statystycznego Magistratu m. st. W arszawy nr 3, Warszawa 1928. Dorobek badań okresu 20-lecia mię­ dzywojennego nad historią społeczną Warszawy omawia M. Drozdowski Struktura społeczno-zawodowa ludności Warszawy w latach 1918 -1939. Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i Studia z okresu 1914 - 1939, t. 5, W arszaw a 1962. 7 nościowego ®, ukazały się wydawnictwa źródeł do dziejów miast i okręgów przemysłowych oraz klasy robotniczej 7, a także wie­ lotomowe, zbiorowe studia8 stanowiące punkt wyjścia dla ujęć syntetycznych. Wielkie milenijne wydawnictwo Miasta Polskie w Tysiącleciu9 traktuje część dziewiętnastowieczną dość gene­ ralnie. Warszawa kapitalistyczna nie znalazła dotychczas należnego jej miejsca w nowszych badaniach, mimo niewątpliwego ich roz­ woju. Posunęła się zwłaszcza naprzód wiedza o życiu gospodar­ czym miasta 10, w czym istotną rolę odegrało współdziałanie hi­ storyków oraz ekonomistów, geografów gospodarczych i socjo­ logów. 6 Wymieniam tylko niektóre: J. Braun, Częstochowa. Rozwój urbani­ styczny i architektoniczny, Warszawa 1959; G. Missalowa, Studia nad pow­ sta n iem łódzkiego o kręgu przem ysłow ego, 1815 - 1870, t. 1, 2, Łódź 1964, 1967; A. Stasiak, Miasto Królewska Huta. Zarys rozwoju społeczno-gospodarczego i przestrzennego w latach 1869-1914, Warszawa 1962; E. Szwankowski, Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny, Warszawa 1952; I. Tur- nau, Studia nad strukturą ludnościową polskiego Wrocławia, P oznań 1960; J. Ziółkowski, Sosnowiec. Drogi i czynniki rozwoju miasta przemysłowego, K atow ice 1960. 7 Źródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich, pod red. N. G ąsiorow skiej, t. 1 -3 , W arszaw a 1962 - 1968; Materiały do historii miast, przemysłu i klasy robotniczej w okręgu łódzkim pod red. N. Gąsiorow­ skiej, t. 1 -4 , W arszaw a 1957 - 1960; Źródła do dziejów Warszawy, t. 1. 2. W arszaw a 1965 - 1966. 8 Między innymi: Dziesięć wieków Poznania, pod red. K. Malinowskiego; Dziewięć wieków Bytomia..., pod red. F. Ryszki; Osiemnaście wieków Kalisza..., t. 1 - 3 ; Studia Warszawskie, 1. Warszawa 11 Rzeczypospolitej, 2. Warszawa popowstaniowa 1864-1918. 9 Miasta polskie w Tysiącleciu, t. 1, 2, W rocław 1965, 1967. 10 T. Łepkowski, Przemysł warszawski u progu epoki kapitalistycznej, Warszawa 1960; R. Kołodziejczyk, Piotr Steinkeler. Kupiec i przemysłowiec. 1799- 1854, Warszawa 1963; S. Misztal, Przemiany w strukturze i rozmiesz­ czeniu przemysłu na terenie województwa warszawskiego i miasta War­ szaw y, „P rzeg ląd G eograficzny” 1958, t. X X X , z. 4, s. 5 8 7 -6 1 8 ; tenże Warszawski Okręg