Kurdên Sûrya: Pevçûnek di Nav Pevçûnekê da Raporta hejmara 136 li ser Rojhilata Navîn | 22 yê kanûna diwem a 2013 a Wergerrandin ji Inglîzî International Crisis Group Headquarters Avenue Louise 149 1050 Brussels, Belgium Tel: +32 2 502 90 38 Fax: +32 2 502 50 38 [email protected] Naveroka Mijara Kurteya rêvebir .......................................................................................................................... i Sifarişt ....................................................................................................................................... iv I. Destpêk ............................................................................................................................. 1 II. Ji serhildana welatên Ereb heta derfeta Kurdan .............................................................. 6 A. Komara Erebî ya Sûriyeyî û Kurd .............................................................................. 6 B. Tevgerê Heremî .......................................................................................................... 9 C. Serokatî dikeve dest partîyê sîyasî da ........................................................................ 11 D. Bi serketina PYD ê ..................................................................................................... 12 III. Dijberîyê Partîya ............................................................................................................... 17 A. Komîteyê ciwanan ...................................................................................................... 17 B. Encûmena Niştîmanî ya Kurdî (KNC): Konfederasyonek Serkeş ............................. 18 C. Partiya Yekîtiya Demokrat (PYD): Pêwendîyek rêgir gel PKK ê ................................ 19 IV. Dijberîyê Heremî .............................................................................................................. 22 A. Barzani wek navbeynkerek berjewendîxwaz ............................................................. 22 B. Tirkîye hatê meydanê ................................................................................................. 28 V. Zêdebûna şerxwazîyê ........................................................................................................ 31 A. Bilindbûna alozîyê xwemalî di navbera Kurdan da ................................................... 31 B. Pevçûn li ser Qamişloyê ............................................................................................. 33 VI. Pêwendîyên aloz gel Dijberên Ne-Kurd ........................................................................... 35 A. PYD: pêş girtina rêyek serbixwe ................................................................................ 37 B. KNC: Pêwendîyên bêhêvî gel Dijberên ne-Kurd ....................................................... 38 VII. Encam ............................................................................................................................... 41 PÊVEK A. Nexşeyê Sûrya ................................................................................................................... 42 B. Nexşeyê Partîyê Pêwendîdar gel PKKê ............................................................................ 43 C. Nexşeyê Partîyê Pêwendîdar gel KRGê ............................................................................ 44 D. Naveroka Nîşanê Kurtenav .............................................................................................. 45 Koma Qeyranê ya Navneteweyî Rapora hejmara 136 li ser Rojhilata Navîn 22 yê kanûna duyem a 2013 a Kurteya rêvebir Hember berfirehbûna pevçûna di nav Sûrîyê da bajarê kû piranîya xelkên wê Kurdin, di asayî yê da ma ne. Ji ber kû ev bajara ne gelek ber çav nînin, dûr ji êrişên dewletê ma ne. Bi derbas bûna demê, bo kû hêzên ewlehîyê Esed bikaribin di cihekê da kom bibin ji bajarên Kurda paşve kêşan. Komê Kurd hatin û şûna wan girt: kû bajarê xwe rizgar bikin û heremê xwe biparêzin û xizmetê pêdivî pêşkêşî xelkê xwe bikin û bo Sûrîya paş Esed rewşa civakê amade û bihêz bikin. Desthelatê mezintir ji dikarin bi dest bînin lê ne bi sanahî. Ji ber dijminîya navxwe, dijminî gel Ereba (hember pevçûnê wê dawîyê) û dijberîyê heremî li ser mijarek bi navê pirsgirêka kûrdistanê armançên Kurda niha ji bê çareser maye. Ji bo Kurdê Sûrî , ku bi sala hember zûlmê hatine û mafê wan yê serekî hatîye bin pê kirin, balkêş kû dijberîyê navxwe bi dawî bînin, daxwazê xwe zelal bikin – eger bi lihev kirinê sext jî bibe – û gel her sazîyê bihêzê di pêşeroja Sûrîyê lihev bike heta kû bikaribin mafê xwe zelal bikin û bidin misoger kirin. Û niha dema wê ye kû hevkûfê ne- Kurdên wan stratejîyek pêşkêş biken û giş Sûrîyan misoger bikin ku di dewleta nû da, mafê netewa, dad û lêpirsîn bi berfirehî bê qebûl kirin. Kurdên Sûriyeyê, komekin ku ji hêla neteweyî û zimanî gelk xelkê dî yên ev welatî ferq dikin, di erdê nêzî sînorê tirkîyê û Eraqê da dijîn, lê di gelek bajarê dî yên welat wek Şam û Helebê jî gelek kûrd dijîn, bi rastî eger em bixwazin bipeyivîn, dibî em bêjin ku bajarê wan di heremeke tenl da nînin, çi li hêla sîyasî – ewan wek wekhev xwe yê Eraqê di rejîma Bes da Serbixweyî bi dest neanî bûn – û çi ji hêla coqrafyayî jî, ji ber ku di heremê bakûrê rojhilatê ji ku xelkê wê bi gelenperî kurdin, netewê di wek Erebê Sûnî, Aşûrî, Ermenî, Tirkemen û Êzidî ji di hinek taxa da dimînin. Ji ber wê em nikarin ser heremek yekgirtî bipeyivîn. Zêdetir ji wê ev berevajîyê birayê xwe di Tirkîyê, Iranê û Eraqê ji qazanca jîyan di çîya da bêpişkin heta bikarin bi asayî dijberî dewleta navendî sazîyê çekdar saz bikin. Rejîm behayek baş ji Kurdê Sûriyeyê re nadet û bi pejirandina hinek xebatê sîyasî û çekdarî (dema ku dij bi tirka dihatin bikar anîn) û xebatê tawanbar (zêdetir qaçax) ewan piştîvanîya hinek ji wan bi dest anî bûn, lê ewanê dî bi giştî di bin ferq û cudahîyê û zilma bi pergal bûn. Yek ji mînaka ev naberaberyê bê welat bûna û jîyan di valahîyê da û binpê bûna mafê bineyîyê nêzî 300,000 hizar kes ji kurda bo kû dibe ji sedî 15 ji du milyon Kurdên Sûriyeyê. Lê hinek caran serhildan çê dibin lê tên qir kirin li ber vê Kurdên Sûriyeyê bi giştî hêminin. Ev rewşe diguhere. Her wek me di sala 1991 û disan di sala 2003 di Eraqê da dît, alozîyê tundê yê niha derfetek daye dest Kurda ji bo çak kirina – û yan herî kêm destpê kirina çak kirinê – tiştekê ku bi bawerîya Kurdan şaşîyek dîrokî bo, anku biryara dewletê Firansî û Inglîzî li ser pişk vekirina Rojhilata Navîn bi rewşek ku ev kirine gelê herî mezin yê bê dewlet. Wisa diyar dike ku ev li ser vê armancê micidin. Tevî ku hebûna nêrînê cûda li ser çavanîya bûne ev yekê, bûye sebeb ku hêdî hêdî pey vê armancê biçin. Di sala 2011 da dema ku li sûriyeyî da sehilda çê bo, ciwanê kurd beşdarî serhildanê bûn, lê partîyê kêvneşopê kurda nêrînek cuda hebûn, ev ji vê yekê ditirsîan ku heke beşdarî mixalifan bibin li alîyê dewletê ve bi sebeba tolhildanê bên qir kirin, û serpêhatîyê wan, ji bê alîbûna Ereba di dema serhildana xwe ya sala 2004 an – û qir kirina paş vê – bîra wan dihat û gihiştine ev encamê ku pê tevlî nebûn xwe, Kurdên Sûriya: Pevçûnek di Nav Pevçûnekê da Rapora hejmara 136 ê ya Koma Qeyranê, 22 kanûna duyema 2013 ê a rûpela ii berjewendî yê xwe bimeşînin, û li ser vê dilnigeran bûn ku têkoşerê ciwan rola wan rexne biken. Û herwisa rejîm jî bi hivîya pêşgirtin ji saz bûna cepeyek nû û pê misoger kirina dijberîya Kurd û Ereba, rewş zêdetir aloz kir, û xwe ji heremê kurda dûr xist, û li ser vê gelek partîyê Kurda biryar girtin ku zêdetir beşdarî pevcûna nebin, anku ne gel dewletê bi şar bên û ne piştevanîya biden vê, û hember dijbera ji pêvajoyek bi gûman û tirsê meşandin ji ber ku ev bi giştî Erebê netewperest û Islamî nas dikirin. Di dema niha (û bi yeqîn di encama pevçûnê domdar) partîya herî bibandor PYD (Partiya Yekîtiya Demokrat) e, û her ev partîye kêmtirn daxwaza şer li gel rejîmê heye û bûye sebeba gûmana lihev kirina Kurda gel rejîmê. Partîyek ku bi xurtî hatîye birêxistin û perwerde kirin û çeke kirin, çiqa Kurdê sûriyeyî ya Partîya Karkerên Kurdistanê (PKK) ye ku xwe partîya şorreş ya herî balkeş di Tirkîyê daye. Demek kêm paş destpê kirina serhildana Sûriyeyê. PYD ku gel PKK ê di çîyayê bakura Eraqê da dima, vegerrrîya Sûriyeyê, û komek çekdar gel xwe anî nav welat. Ev partîye di sala 2012 ê paş derketina hêzên ewlehîyê rejîmê ji heremê kurda, derfet bikar anî û xwe ji alîyê siyasî û ewlehî xurt kir, û herî kêm di pênc bajara, mirovên dewletê ji navendê fermî xiste der û ala xwe bi şûna ala Sûrî danan. Û pê ev kiryare, ev partîye wek berpirsê sazîyê dewletê di bajarê Kurdan da, xwe da nas kirin. Dijberê giring yê PYD çend komê cuda ji partîyê biçûk yê Kurdin ku gelek ji wan pêwendîyê nêz gel komê Eraqî hene. Di cotmeha 2011 da, bin sîya Mesûd Barzanî, serokê Hikometa Herema Kurdistan (KRG) di Eraqê û Serokê Partîya Demokrata Kurdistanê (KDP) di Encumana Niştîmanî ya Kurd (KNC) da kom bûn. Ev Encumene dijberê bibandor yê PYD ê ye, lê hebûna dijberîyê navxweyî û nebûna hêzek xebatkar di nav Sûriyeyê da, bandor vê wek hêzekê kêm kirîye. Wisa pecçûnê Sûriyeyî bi saz kirina valahîyek ewlehî û sîyasî di heremê Kurdan da, bûye sebeba zêde bûna dijberîyê ev du partîyê serekî. Komê Kurd ne tenê li gel hev dijberîyê diken lê di heman demê da gel dijberê – ne-Kurd ji dijberin. Ev komene giş dixebitin bo bi dest anîna berjewendî yê xwe, dû şûnpê û zêde kirina heremê bindestê xwe dikin. Ji ber bi bandor bûna neteweperestîya Erebî û Islamxwazî di nava dijberê ne-Kurd da û herwisa pêwendîyê bercavê wan di gel dewleta Tirkîyê û piştivanên kevneşopê wan di