COLUMN LR VLIEGANGST – Marcel Wissenburg – De mens is niet redelijk, maar wel tot het redelijke delijke steun geven. Structurele steun vraagt echter geneigd. Vijfennegentig procent van ons leven, zo om het onderschrijven en omarmen van nieuwe niet veel meer, draaien wij volautomatisch op in- waarden die eerder afgewezen werden: vrijheid, au- stinct, routine en verwachting. Het zijn die paar tonomie, verantwoordelijkheid, eerlijkheid. Zo’n minuten per dag wanneer we reflecteren op onze ‘Umwertung eigener Werte’ is eng, riskant, veelei- routines en ze desnoods herzien die ons onderschei- send – en dan lopen we tegen twee paradoxen aan. den van onze meer behaarde neefjes en nichtjes – De eerste is dat wie risico’s liefst mijdt, ook de risi- die paar ogenblikken van autonomie. Maar zelfs die co’s van de zelfkritische reflectie liever uit de weg zal momenten doorleven we vaak routineus, bang als gaan, en juist daardoor risico’s loopt. Risicoaversie we zijn voor vrijheid – bang om hoog te vliegen. lijkt een genetische component te hebben; verleiden met uitdaging en spanning helpt hier in elk geval Op dit moment wordt een onderscheid interessant niet tegen. De tweede paradox is dat uitgerekend li- dat een van de vaders van de sociale wetenschap- berale waarden de risicomijdende mens op het oog pen, Max Weber (1864-1920), ooit maakte tussen afschrikken. instrumentele en waarderationaliteit. Instrumentele rationaliteit, alias doelrationaliteit, is onderzoeken Wie risico liefst mijdt ziet geen waarde, geen aan- of doelen en middelen nog wel in sync zijn, of de trekkingskracht in – bijvoorbeeld – vrijheid, ver- middelen zo efficiënt en effectief mogelijk de doelen taald als deregulering, terugtrekkende overheid, realiseren. Dit is een routineus soort rationaliteit – privatisering, zelfregulering of marktmechanisme. het is erop gericht een bestaande routine te testen Zulke ideeën roepen eerder vliegangst op. Vrijheid en repareren of een nieuwe routine te ontwerpen. wordt geïdentificeerd met onzekerheid, kwetsbaar- En ook dat gebeurt vaak routineus: de D66’er en heid, gevaar, juist door de verwijzing naar de kille PVV’er schuift een politiek probleem bij voorkeur middelen en methoden van de vrije markt en de af op Henk, Ingrid, Klaas-Jan of Mathilde, die zich vrije samenleving, die immers onverenigbaar lijken maar bij volksstemming moeten uitspreken. De so- met ‘warme’ waarden als solidariteit, gemeenschap cialist of sociaal-democraat put uit de kennelijk bo- en veiligheid. Doelrationele argumenten kunnen demloze voorraad belastinggelden en verzint meer daar nauwelijks tegen opboksen: de wetenschap dat regels. En de VVD’er is niet zelden geneigd in een er geen logisch verband bestaat tussen meer wetten reflex deregulering, de vrije markt en de onzichtbare en meer bureaucratie enerzijds, en groei, veiligheid hand aan te bevelen. of kennis anderzijds, doet niet af aan het gevoel van warme veiligheid dat Vadertje Staat biedt. Er op Instrumentele rationaliteit is technisch, mechanisch wijzen dat juist het via een monopolie poolen van denken, waarmee we ons hooguit kwantitatief maar risico’s, het alle eieren in een mand stoppen, riskant niet kwalitatief onderscheiden van onze anders be- kan zijn, werkt evenmin – niets neemt de indruk haarde verwanten, die immers ook werktuigen kun- weg dat de onzichtbare hand naar voodoo economics nen bedenken en gebruiken. Het is waarderationa- klinkt, en deregulering naar verstoting. liteit, reflectieve rationaliteit, die het verschil maakt: het vermogen ook naar de zin van onze doelen te Dan blijkt hoe belangrijk presentatie is, PR, labels vragen, onze meest fundamentele waarden te her- kiezen. Het gaat om veel meer dan slick product pla- overwegen, en zo onszelf opnieuw uit te vinden. cement, om het verkopen van liberalisme als precies dat stuk keukengereedschap wat de kok van deze Een politieke partij of beweging heeft alleen op tijd nodig heeft – het gaat om het echt wakker ma- korte termijn baat bij supporters en kiezers die uit ken, het uitnodigen na te denken. Liberale vrijheid instrumentele overwegingen hun uiterst voorwaar- presenteren als een antiverhaal (antioverheid, anti- December 2011 (4) Column 193 regels, antilasten, de afwezigheid van iets) verandert Vertrouwen is goed, controle is beter, zei V.I. Lenin niets aan een al bestaande positieve waardering van in een helder moment. Hij wilde ongetwijfeld zeg- overheid, regels en lasten. Maar vrijheid kan ook gen dat vertrouwen op overheid en medemens geen worden begrepen én gepresenteerd als controle, als zonde is, maar dat het wel naïef is je volledig van de grip krijgen op een anders overweldigende, verstik- goedgunstigheid van anderen afhankelijk te maken. kende omgeving, als meesterschap over het eigen leven – juist als een bouwsteen van de veiligheid en geborgenheid die de burger met vliegangst zoekt. Prof.dr. M.L.J. Wissenburg is hoogleraar Politieke Theo- Het is nog steeds dezelfde klassiek liberale negatieve rie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en hoofd van vrijheid, nog steeds dezelfde afwezigheid van door de Sectie Bestuurskunde en Politicologie aldaar, visiting derden opgeworpen obstakels – alleen zien derden professor aan de Keele University (UK), en oud-voor- het nu misschien ook als een uitnodigende waarde, zitter van de Nederlandse Kring voor Wetenschap der een zinnig doel dat het overwegen waard is. Politiek. Tevens is hij redactielid van Liberaal Reveil. Persconferentie Vrijdag 13 januari 2012 Onbetwistbaar recht? Juridisering en het evenwicht tussen rechtsstaat en democratie Op vrijdag 13 januari wordt tijdens een persconferentie geschrift 113 van de prof.mr. B.M. Telders- stichting Onbetwistbaar recht? Juridisering en het evenwicht tussen rechtsstaat en democratie gepresenteerd in Perscentrum Nieuwspoort (Lange Poten 10, Den Haag). Aanvangstijd 16u00. Als gevolg van juridisering raakt het evenwicht tussen de wetgever en de rechter, tussen democratie en rechtsstaat, uit balans. Onbetwistbaar recht?, dat door een werkgroep onder leiding van Staatsraad Jan Kees Wiebenga tot stand is gekomen, biedt een serie aanbevelingen om dat evenwicht te herstellen. Tijdens de persconferentie worden de eerste exemplaren overhandigd aan Ivo Opstelten, de minister van Veiligheid en Justitie, en Egbert Myjer, de Nederlandse rechter bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg. Zij zullen een korte inhoudelijke reactie op het rapport geven. U bent van harte uitgenodigd om bij deze presentatie aanwezig te zijn. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Charlotte Maas, [email protected] of 070-3631948, of terecht op de website van de Teldersstichting: http://www.teldersstichting.nl/. Teldersstichting 194 Column Liberaal Reveil DE KERN EN KRACHT VAN DE MARKTECONOMIE: EMPIRISCH, THEORETISCH EN ETHISCH LR – Auke Leen – Jaarlijks organiseert de prof.mr. B.M. Teldersstichting voor studenten in de laatste fase van hun studie of pasafgestudeerden een zomerschool over de filosofische grondslagen van het liberalisme. Aan de hand van inleidingen van verschillende sprekers – wetenschappers en politici – uit liberale en niet- liberale hoek wordt gediscussieerd over filosofische en maatschappelijke thema’s. De volgende twee bijdragen van Auke Leen, econoom en universitair docent aan de Universiteit Leiden, en Kees van der Staaij, Tweede Kamerfractievoorzitter van de SGP, zijn een weergave van de inleidingen die zij tijdens deze zomerschool hebben gegeven. De moraal van het betoog ingrijpen gekozen. Waarom? In het verleden was dat Voor de klassiek liberaal staat de individuele vrijheid een geloof in de betere uitkomsten van een centraal voor een ieder als ideaal voor de samenleving cen- geleide economie en de vermeende onrechtvaardig- traal.1 Dat is niet een onvervulbaar ideaal. Met een heid van de markt. In deze tijd is dat vooral de roep markteconomie wordt het een reële mogelijkheid. van burgers om bestaanszekerheid die de overheid De rol van de overheid is beperkt. Zij dient hoofd- zegt te kunnen bieden. Blijvende afhankelijkheid, zakelijk het kader te bepalen waarbinnen de markt een geringe welvaart en binnenlandse strijd waren functioneert: in een liberale samenleving bepaalt en zullen altijd het gevolg zijn. de overheid de spelregels van en levert de scheids- rechter bij conflicten. En wat er uit het marktproces Hoe werkt de markteconomie? komt, daar moeten we het mee doen. De markt is Onze eerste reactie op een systeem van individuele een ruilproces en geen computer met een door de vrijheid is ‘dat moet een chaos worden’. Maar sinds overheid of wie dan ook te bepalen einduitkomst. de achttiende eeuw weten we beter: er ontstaat een Op de markt wordt geen wedstrijd gespeeld met een spontane orde. De verklarende theorie, voor wat hij van te voren bekende uitslag. De einduitkomst van noemde ‘het systeem van de natuurlijke vrijheid’, het marktproces komt daardoor niet voor morele gaf de moraalfilosoof Adam Smith in 1776. Er is beoordeling in aanmerking en kan ook niet door een natuurlijke neiging in ieder mens waarop we de faciliterend overheidsbeleid worden verbeterd. Een samenleving kunnen baseren en die individuele vrij- overheid die de totale vraag probeert te stimuleren heid mogelijk maakt. Smith ging uit van de simpele of te sturen is uit den boze. De mate van vrijheid van en evidente waarheid dat ieder mens in zijn han- een ieder om in zijn of haar handelen eigen doelen delen zijn positie probeert te verbeteren. Wensen na te streven, levert de norm waarop we een markt- en mogelijkheden mogen verschillen, maar in