Rola towarzystw naukowych w rozwoju świadomości obywatelskiej i kulturowej Kongres_nowy_format.indd 1 06.10.2020 15:36:50 Kongres_nowy_format.indd 2 06.10.2020 15:36:50 POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK Rola towarzystw naukowych w rozwoju świadomości obywatelskiej i kulturowej pod redakcją Andrzeja Gulczyńskiego i Zbigniewa Kruszewskiego Poznań 2019 WYDAWNICTWO POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK Kongres_nowy_format.indd 3 06.10.2020 15:36:50 POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK http://www.ptpn.poznan.pl [email protected] Główny Redaktor wydawnictw PTPN Jakub Kępiński Recenzent prof. dr hab. Andrzej Grzywacz Redakcja językowa Barbara Kulesza-Gulczyńska Tłumaczenie streszczeń Stephen Dersley Copyright © PTPN, Poznań 2019 ISBN 978-83-7654-441-0 Projekt okładki, łamanie Scriptor s.c. Kongres_nowy_format.indd 4 06.10.2020 15:36:51 Spis treści Andrzej Gulczyński, Zbigniew Kruszewski Przedmowa . 9 Andrzej Białas Polskie towarzystwa naukowe jako skarb narodowy . 19 Uchwała II Kongresu Towarzystw Naukowych z dnia 15 września 2018 roku . 23 Aktualne problemy towarzystw naukowych Zbigniew Kruszewski Aksjol ogia społecznego ruchu naukowego . 27 Iwona Hofman Rola towarzystw naukowych w kształtowaniu społeczeństwa obywatel- skiego . 37 Od zarania niepodległości Diana Pietruch-Reizes Rola i znaczenie towarzystw naukowych w systemie nauki i kultury odra- dzającego się państwa polskiego . 45 Magdalena Borek-Daruk, Ewa Mańkiewicz-Cudny Wkład inżynierów i prasy technicznej w odbudowę niepodległej Polski . 57 Wiesław Nagórko Rola mechaników polskich w rozwoju wybranych obszarów techniki w okresie międzywojennym . 69 Jerzy Barglik Działalność stowarzyszeń elektryków na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrow- skim w okresie odzyskiwania niepodległości przez Polskę . 75 5 Kongres_nowy_format.indd 5 06.10.2020 15:36:51 Spis treści Towarzystwa regionalne Andrzej Gulczyński Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk – tradycja i nowe wyzwania . 85 Zdzisław Jan Zasada Włocławskie Towarzystwo Naukowe stymulatorem życia naukowego we Włocławku i w ziemi dobrzyńskiej . 113 Janusz Gołota Regionalne towarzystwa naukowe w dobie globalizacji i upolityczniania życia publicznego – anachronizm czy realna użyteczność? . 125 Krzysztof Walczak Księgozbiory regionalnych towarzystw naukowych jako element krajo- wego zasobu bibliotecznego . 133 Anna Kołos Zbiory biblioteczne Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk jako część polskiego dziedzictwa narodowego . 149 Marzanna Farnicka Znaczenie działalności Lubuskiego Towarzystwa Naukowego dla tworze- nia się środowiska psychologicznego na Ziemiach Zachodnich . 161 Towarzystwa branżowe Elżbieta Mączyńska Polskie Towarzystwo Ekonomiczne – zobowiązująca historia i wyzwania współczesności . 171 Piotr Żmigrodzki Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego – sto lat „rozumnej miłości” polszczyzny . 187 Krystyna Data Historia, teraźniejszość i przyszłość Polskiego Towarzystwa Językoznaw- czego . 199 Józef Porayski-Pomsta Towarzystwo Kultury Języka i jego działalność na rzecz środowisk lokal- nych . 209 Anna Weronika Brzezińska Działalność Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego w latach 2011–2018 . 217 Witold Garbaczewski Rola zorganizowanego ruchu numizmatycznego w szerzeniu kultury i rozwoju nauki polskiej – próba syntezy . 225 Krzysztof Walenta, Aleksander Andrzejewski Trzydzieści lat działalności Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich . 237 6 Kongres_nowy_format.indd 6 06.10.2020 15:36:51 Spis treści Przemysław Śleszyński Polskie Towarzystwo Geografi czne w 100-lecie działalności (1918–2018) 251 Alfred Dubicki, Urszula Kossowska-Cezak, Rajmund Przybylak, Jerzy Szkutnicki Wkład Polskiego Towarzystwa Geofi zycznego w upowszechnianie nauk o Ziemi i kształtowanie świadomości . 271 Bogdan Ozga-Zieliński, Andrzej Wałęga Misja, cele i działalność Stowarzyszenia Hydrologów Polskich . 283 Marek J. Sarna, Krzysztof Czart Działalność Polskiego Towarzystwa Astronomicznego . 289 Igor Gościński, Adam Wiernikowski, Jarosław Zawiliński, Kulturotwórcza działalność Towarzystwa Lekarskiego Krakowskiego . 301 Sławomir Michalak, Ewa Iżycka-Świeszewska, Teresa Wierzba-Bobrowicz Początki neuropatologii polskiej i postacie polskich neuropatologów w świetle eponimów . 309 Ewa J. Godzińska, Julita Korczyńska Polskie Towarzystwo Etologiczne: misja, osiągnięcia, wyzwania . 319 Anna Kołłajtis-Dołowy, Anna Gronowska-Senger, Jadwiga Hamułka Wkład Polskiego Towarzystwa Nauk Żywieniowych w upowszechnianie wiedzy o żywieniu człowieka . 329 Jan Łukaszewicz Wkład Polskiego Towarzystwa Leśnego w kształtowanie nauk leśnych, leśnictwa i ochrony przyrody dla niepodległej Polski . 343 Małgorzata Mańka Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne . 353 Joanna Madalińska-Michalak Polskie Towarzystwo Pedagogiczne – dbałość o dobro pedagogiki i edu- kacji . 365 Wacław Strykowski, Rafał M. Socha Od technologii kształcenia do edukacji medialnej – działalność Polskiego Towarzystwa Technologii i Mediów Edukacyjnych . 375 Małgorzata Adamik-Szysiak Społeczne i naukowe oddziaływanie Polskiego Towarzystwa Komunikacji Społecznej. Bilans dziesięciu lat . 387 Th e Role of Scientifi c Societies in Developing Civic and Cultural Aware- ness . 399 Noty biografi czne . 413 Kongres_nowy_format.indd 7 06.10.2020 15:36:51 Kongres_nowy_format.indd 8 06.10.2020 15:36:51 Przedmowa Społeczny ruch naukowy stanowi integralną część nauki. Skupiony jest w towarzystwach naukowych i stowarzyszeniach naukowo-technicznych. Or- ganizacje te funkcjonują dzięki zaangażowaniu działaczy, pasjonatów społecz- nych, którzy podejmują działania w przestrzeni nauki, techniki, kultury, edu- kacji oraz sztuki. Obowiązująca od 1 października 2018 r. Ustawa o szkolnictwie wyższym i nauce, nazwana Konstytucją dla Nauki, nie zawiera odniesienia do społecz- nego ruchu naukowego, mimo że oczywistym wydaje się, że jeżeli ma ono rzeczywiście sprzyjać nauce, to winno obejmować również takie zapisy. Bog- dan Suchodolski na I Kongresie Nauki Polskiej zaliczył społeczny ruch nauko- wy do czwartego pionu nauki obok uczelni, instytutów PAN oraz instytutów branżowych. Powstające od wieków towarzystwa naukowe były zawsze inicjatywą osób prywatnych i stanowiły wspólnotę zrzeszonych w nich członków. Przez realiza- cję nastawionych na dobro publiczne celów statutowych organizacje te stają się podmiotami życia publicznego i dobrem wszystkich obywateli, podobnie jak partie polityczne czy związki zawodowe, które są instytucjami publicznymi. Nie są to instytucje państwowe, chociaż pełnią funkcje niezbędne do funk- cjonowania państwa demokratycznego. Zasady funcjonowania partii politycz- nych i związków zawodowych zostały ujęte w polskim prawie; otrzymują one na swoją działalność sowite środki fi nansowe. Oczywiście jako instytucje pu- bliczne towarzystwa naukowe, partie i związki zawodowe różnią się regułami, którymi się kierują. Charakterystyczny dla towarzystw naukowych kompleks norm i wartości, obyczajów i zwyczajów, zasad moralnych – jawnych bądź ukrytych, mniej lub bardziej oczywistych – to kultura stowarzyszenia nauko- wego współbrzmiąca z kulturą akademicką. Inny kompleks kulturowy doty- czy partii politycznych – koncentruje się on na władczym organizowaniu życia społecznego i egzekwowaniu prawa. Jeszcze inna jest kultura związków zawo- dowych oparta na prawach pracowniczych i konsumpcji pieniądza. Wszyst- kie te instytucje są autonomiczne. Podstawą odpowiedzialnej niezależności 9 Kongres_nowy_format.indd 9 06.10.2020 15:36:51 Przedmowa towarzystw powinna być umowa społeczna, na podstawie której państwo, jako dysponent środków publicznych, udzielałoby im dotacji. Warunek powin- ny stanowić jasne i mierzalne cele działania (kryteria), a także transparent- ność tych działań. Problem rozsądnego pogodzenia autonomii towarzystwa Ryc. 1. Inauguracja obrad Kongresu w Sali Lubrańskiego Collegium Minus Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Fot. Krzysztof Staszewski z kontrolą zewnętrzną dotyczącą wydawania środków publicznych został już rozpoznany, znane są także rozwiązania, jakie należy stosować, aby zmniejszyć napięcie – chociażby takie, jak w przypadku dotacji dla partii politycznych czy związków zawodowych. Społeczny ruch naukowy skupiony w towarzystwach naukowych i stowa- rzyszeniach naukowo-technicznych to rodzaj harmonijnego połączenia sfery państwowej i prywatnej. Towarzystwa naukowe są pod każdym względem in- stytucjami publicznymi. Bez nich kraj, jak również nauka i obywatelskie spo- łeczeństwo kultury i wiedzy, nie mogą funkcjonować. W tym kontekście towa- rzystwa naukowe, dopominając się o prawa, występują w imieniu dobrostanu społeczeństwa i dobra publicznego, gdyż bez rozwoju tej strefy życia ludzi nie powstanie wysoko rozwinięte państwo, o którym w większości marzą Polacy. To element polskiej racji stanu. Podczas I Kongresu Towarzystw Naukowych odbywającego się w Warsza- wie 17 września 2013 r. przytoczono słowa zapisane w preambule Konstytu- cji Rzeczypospolitej Polskiej, które odnoszą się do poszanowania idei i misji 10 Kongres_nowy_format.indd 10 06.10.2020 15:36:51 Przedmowa przyświecającej towarzystwom i stowarzyszeniom naukowym. Wpisuje się w nie funkcjonowanie towarzystw i stowarzyszeń naukowo-technicznych jako podmiotów życia publicznego. To one, ze swoją wiekową tradycją, dbają w spo- sób bezinteresowny o dobra kultury, dziedzictwa narodowego, a ich członkowie Ryc. 2. Wystąpienie wiceprezes PAN prof. Elżbiety Frąckowiak. Fot. Krzysztof Staszewski niejednokrotnie poświęcali życie w walce o niepodległość, którą uzyskaliśmy ponad 100 lat temu. Kolejne lata po