vitale democratie VVitaleitale ddemocratie.inddemocratie.indd 1 66-10-2006-10-2006 111:40:461:40:46 STUDIES OVER POLITIEKE VERNIEUWING De serie Studies over politieke vernieuwing beoogt via spraakmakende en grensverleggende studies bij te dragen aan het debat over vorm, plaats en werking van de moderne politiek. De politiek verandert in een snel tempo van karakter. Dit maakt het nodig om oude vanzelfsprekendheden opnieuw te overwegen. Deze politieke heroriëntatie is begonnen in de ja- ren zeventig van de vorige eeuw met het debat over de hervorming van de verzorgingsstaat. Maar ze is na de omwentelingen in Oost-Europa en de aarzelende politieke eenwording van West-Europa boven aan de theoreti- sche en politieke agenda komen te staan. Sindsdien is er discussie over het functieverlies van de traditionele centra van politieke besluitvorming; over het ontstaan van nieuwe politieke arena’s in de rechtspraak, de bureaucra- tie, de wetenschap en de onderzoeksbureaus, de media, de bedrijven en de technologische organisaties; en over de veranderende stijl en betekenis van politiek handelen. In welke instituties krijgt de politiek vandaag de dag vorm, hoe veranderen deze instituties in het politieke proces? Welke oude en nieuwe thema’s kunnen in deze veranderende omgeving van de politiek aan de orde worden gesteld? Hoe moeten we die veranderingen waarderen en hoe kunnen nieuwe vormen van democratische sturing en verantwoording worden ontwikkeld? serieredactie Ido de Haan, Faculteit Letteren, Instituut Geschiedenis, Universiteit Utrecht Tsjalling Swierstra, Faculteit Gedragswetenschappen, Afdeling Wijsbe- geerte, Universiteit Twente reeds verschenen titels Willem Witteveen, De denkbeeldige staat: voorstellingen van democrati- sche vernieuwing, 2000 (ISBN 978 90 5356 434 9) Mark Bovens, De digitale republiek: democratie en rechtsstaat in de infor- matiemaatschappij, 2003 (ISBN 978 90 5356 640 4) Bas van Stokkom, Rituelen van beraadslaging: reflecties over burgerbe- raad en burgerbestuur, 2006 (ISBN 978 90 5356 924 5) VVitaleitale ddemocratie.inddemocratie.indd 2 66-10-2006-10-2006 111:40:471:40:47 Vitale democratie Theorie van democratie in actie Frank Hendriks VVitaleitale ddemocratie.inddemocratie.indd 3 66-10-2006-10-2006 111:40:471:40:47 Voor Eva en Meike, burgers van de toekomst Omslagafbeelding: © Gerhard van Roon / Hollandse Hoogte Demonstratie Molukkers Den Haag, 28 juni 2000. Geëmotioneerde Molukkers demonstreren voor het Tweede-Kamergebouw om interna- tionale interventie op de Molukken af te dwingen. Een van de demon- stranten praat met minister Van Aartsen van Buitenlandse Zaken. Omslagontwerp: Kok Korpershoek, Amsterdam Vormgeving binnenwerk: V3-Services, Baarn isbn-13 978 90 5356 957 3 isbn-10 90 5356 957 x nur 754 / 759 © Amsterdam University Press, Amsterdam 2006 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewij- zigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatie- werken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. VVitaleitale ddemocratie.inddemocratie.indd 4 66-10-2006-10-2006 111:40:471:40:47 Inhoudsopgave Overzicht figuren en tabellen 7 Voorwoord 9 Over dit boek Openingsdebat 15 Zes personages op zoek naar democratie deel i begrippen Omstreden democratie 1 Democratie in meervoud 31 Varianten op een thema 2 Democratie in lagen 45 Expressies en fundamenten deel ii praktijken Beproefde democratie 3 Penduledemocratie 63 De winnaar neemt alles 4 Consensusdemocratie 81 Schikken en plooien 5 Kiezersdemocratie 102 De kiezer is koning 6 Participatiedemocratie 124 Komt allen tezamen VVitaleitale ddemocratie.inddemocratie.indd 5 66-10-2006-10-2006 111:40:471:40:47 deel iii lessen 149 Vitale democratie 7 Democratie in de mix 151 Over de vermenging van democratie 8 Democratie in de mangel 175 Over de hervorming van democratie Slotdebat 197 Zes personages in debat met de auteur Noten 209 Literatuur 243 Plaatsnamenregister 259 Persoonsnamenregister 261 Trefwoordenregister 265 VVitaleitale ddemocratie.inddemocratie.indd 6 66-10-2006-10-2006 111:40:471:40:47 Overzicht fi guren en tabellen Box . Democratie algemeen gedefinieerd Box . Enkele andere definities van democratie Box . Onderverdelingen van democratie . Modellen van democratie . Zuivere versus onzuivere democratie . Fundamenten en expressies van democratie – een overzicht . Politieke cultuur en democratisch ethos . Samenlevingsculturen . Burgerschapsstijlen . Leiderschapsstijlen . Penduledemocratie: kwaliteiten en keerzijdes . Penduledemocratie: sterktes en zwaktes . Consensusdemocratie: kwaliteiten en keerzijdes . Consensusdemocratie: sterktes en zwaktes . Kiezersdemocratie: kwaliteiten en keerzijdes . Kiezersdemocratie: sterktes en zwaktes . Participatiedemocratie tegenover kiezersdemocratie . Participatiedemocratie: kwaliteiten en keerzijdes . Participatiedemocratie: sterktes en zwaktes . Varianten op een thema . Positieve en negatieve feedbackmechanismen . Zuivere versus onzuivere democratie . Hybrides in zesvoud . Democratie en good governance VVitaleitale ddemocratie.inddemocratie.indd 7 66-10-2006-10-2006 111:40:471:40:47 . Sterktes en zwaktes van democratiemodellen opnieuw bekeken . Democratiemodellen en culturele perspectieven . Systeem, setting en cultuur . Beleidsproblemen geordend . Recapitulatie: consensusdemocratie in Nederland OVERZICHT FIGUREN EN TABELLEN VVitaleitale ddemocratie.inddemocratie.indd 8 66-10-2006-10-2006 111:40:471:40:47 Voorwoord Over dit boek − Waarom praten mensen die over democratie spreken meestal langs el- kaar heen? Een belangrijke reden daarvoor is dat ze vaak uitgaan van de gedachte dat er maar één superieure ‘echte democratie’ is, terwijl democratie in werkelijkheid een meervoudig verschijnsel is. Uit een en- kelvoudig principe – de samentrekking van demos en kratia, het volk dat regeert – vloeit een meervoudige denk- en handelingswereld voort. − Hoe krijgt die meervoudigheid vorm? Democratie kent talloze uitdruk- kingsvormen, maar daaronder steken vier basismodellen van democra- tie die telkens opnieuw naar voren komen, in verschillende varianten en mengverhoudingen, altijd en overal waar democratie wordt beproefd. De vier basismodellen hebben uiteenlopende sterktes en zwaktes die zich openbaren als we de modellen vergelijken. − Welke lessen zijn te trekken als we dat doen? Een belangrijke les is dat creatieve menging van democratische modellen en gevoeligheid voor de situationele en de culturele context van de democratie cruciaal zijn voor de ontwikkeling en het behoud van een vitale democratie. Aan- gezien democratische idealisten meestal op zuivere modellen gespitst zijn en de benodigde contextgevoeligheid doorgaans niet kunnen op- brengen ligt hier een belangrijke taak voor democratische realisten. Ook in een ‘gevestigde democratie’ als Nederland. Kort samengevat zijn dit de drie punten die ik in dit boek uitwerk, in drie opeenvolgende delen. In dit voorwoord zet ik de structuur van het boek en het debat waarbij ik aanhaak nog wat verder uiteen. Het achterliggende debat Democratie is een kernbegrip in het publieke domein. Het is een begrip dat in publieke debatten vaak als troefkaart wordt uitgespeeld. Een oplos- sing is een gemankeerde oplossing als ze kan worden weggezet als ‘weinig VVitaleitale ddemocratie.inddemocratie.indd 9 66-10-2006-10-2006 111:40:471:40:47 democratisch’. Een probleem is een serieus probleem als het kan worden gepresenteerd als een ‘probleem der democratie’. Hét grote probleem lijkt tegenwoordig de zogeheten ‘kloof’ tussen burger en bestuur. Burger en bestuur zouden te ver van elkaar zijn afgedreven. Dit zou niet alleen de legitimiteit, het draagvlak, maar ook de effectiviteit, het probleemoplos- send vermogen, van de democratie bedreigen. De aangedragen oplossing is in veel gevallen ‘meer democratie’ of ‘democratische hervorming’. Dat de oplossing in de democratie ligt staat meestal buiten kijf. Bijna niemand pleit voor ‘minder democratie’ of ‘democratische ontmanteling’. Dat is een teken van de tijd. Ooit was het mogelijk om tégen democratie te zijn en tóch gezien te worden – Plato is het klassieke voorbeeld – te- genwoordig is dat nauwelijks nog vol te houden.1 Hans-Hermann Hoppe, auteur van Democracy: The God That Failed, is één van de weinige uitzon- deringen. Maar ook hij heeft de democratie in principe hoog zitten (‘de god die faalde’).2 Een andere uitzondering is Fareed Zakaria, die in The Future of Freedom vraagtekens bij een al te uitbundige democratisering plaatst. De democratie an sich wijst hij echter niet af.3 Net als Zakaria is de hedendaagse criticus van democratie doorgaans voorstander van democratie-in-een-bepaalde-vorm. De gewenste vorm is niet afdoende geïnstitutionaliseerd. Er is te veel van of juist te weinig. Zulke kritiek horen we veel. De gemeenschap die unaniem verklaart dat ze tevreden is met de stand van de democratie moeten