POWIAT POZNAŃSKI LEKSYKON KRAJOZNAWCZO-TURYSTYCZNY ŻYWA PAGINA 1 POWIAT POZNAŃSKI LEKSYKON KRAJOZNAWCZO-TURYSTYCZNY POWIATU POZNAŃSKIEGO Opracowanie zbiorowe pod redakcją Włodzimierza Łęckiego Poznań 2015 2 Autorzy tekstów: Część ogólna: Bogdan Kucharski, Witold Przewoźny, Jerzy Sobczak Gminy: Witold Gostyński (gminy: Mosina, Murowana Goślina, Pobiedziska) Bogdan Kucharski (gminy: Buk, Rokietnica, Stęszew) Włodzimierz Łęcki (gminy: Dopiewo, Komorniki, Suchy Las) Kazimierz Matysek (gmina Kostrzyn) Paweł Mielewczyk (gmina Kórnik) Jerzy Sobczak (gminy: Czerwonak, Kleszczewo, Swarzędz) Zbigniew Szmidt (gminy: Luboń, Puszczykowo, Tarnowo Podgórne) Przekroje budowli i schematy szlaków: Paweł Mielewczyk Mapki i plany: Pietruska & Mierkiewicz Fotografie: Zbigniew Szmidt (ZS), Starostwo Powiatowe (SP) Opiniodawca: Piotr Maluśkiewicz Redaktor techniczny: Urszula Kędziora Korekta: Grażyna Kędziora ISBN 978-83-88993-11-4 Druk: Zakład Poligraficzny Tomasz Kędziora, Murowana Goślina wznowienie 2015 Publikacja wydana ze środków Powiatu Poznańskiego. 3 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA . 5 WSTĘP – ZAŁOŻENIA REDAKCYJNE . 7 CZĘŚĆ OGÓLNA ŚRODOWISKO NATURALNE Położenie . 13 Rzeźba terenu . 13 Jeziora i rzeki . 14 Flora i fauna . 16 Obszary chronione . 17 Wielkopolski Park Narodowy . 18 Parki krajobrazowe . 20 Rezerwaty przyrody . 20 Obszary chronionego krajobrazu . 22 Parki pałacowe, zamkowe i wiejskie . 23 Obszary Natura 2000 . 23 Z PRZESZŁOŚCI Dzieje administracji . 24 Dzieje ogólne . 25 Do XVIII wieku . 25 XIX i XX wiek . 28 Znaczniejsze rody szlacheckie związane z powiatem poznańskim . 33 Działyńscy herbu Ogończyk . 33 Górkowie herbu Łodzia . 35 Jackowscy herbu Gozdawa . 36 Mielżyńscy herbu Nowina . 37 Raczyńscy herbu Nałęcz . 38 4 SPIS TREŚCI OBLICZE WSPÓŁCZESNOŚCI Obraz ogólny . 41 Komunikacja . 43 Gospodarka . 44 Oświata i kultura . 45 Zespoły ludowe . 46 WALORY KRAJOZNAWCZE I TURYSTYCZNE Obiekty krajoznawcze . 47 Obraz ogólny . 47 Walory przyrodnicze . 48 Zabytki . 49 Muzea . 51 Miejsca pamięci narodowej . 54 Punkty widokowe . 55 Zagospodarowanie turystyczne . 56 Hotele i restauracje . 57 Pływalnie i kąpieliska . 57 Szlaki turystyczne . 60 SŁOWNIK KRAJOZNAWCZY . 69 WAŻNIEJSZA LITERATURA . 301 INDEKS MIEJSCOWOŚCI, JEZIOR I WZGÓRZ OPISANYCH W LEKSYKONIE W FORMIE HASEŁ . 303 INDEKS not biograficznych osób wzmiankowanych W Leksykonie . 306 SPIS MAPEK I PLANÓW . 307 LEGENDA DO PLANÓW MIAST I MAP OKOLIC . 308 5 PRZEDMOWA Powiat poznański, największy z powiatów Wielkopolski, zarówno pod względem liczby mieszkańców, jak i obszaru, wyróżnia się także bogatą gamą walorów krajoznawczych i turystycznych. Wielkopolski Park Narodowy, trzy parki krajobrazowe, rezerwaty i pomniki przyro- dy, parki-arboreta w Kórniku i Zielonce, decydują o znaczącej pozycji wartości przyrodniczych tego regionu. Liczne zabytki – najstarsze się- gające czasów romańskich, placówki muzealne z muzeami w Kórni- ku, Rogalinie i Szreniawie na czele, dowodzą bogatej historii tej ziemi i stanowią znaczącą pozycję w katalogu obiektów krajoznawczych. Bogata jest też oferta katalogu obiektów turystycznych: szlaków turystycznych, restauracji, ośrodków wypoczynkowych położonych nad jeziorami i kwater agroturystycznych. Gęsta sieć dobrych dróg i linii kolejowych ułatwia podróże do wszystkich ważniejszych miej- scowości. Powiat poznański wraz z miastem Poznaniem i nieopodal położonymi Ostrowem Lednickim oraz Gnieznem stanowią jeden z najciekawszych i najliczniej odwiedzanych regionów turystycznych w kraju. Dla przybliżenia przyrody, historii, zabytków i współczesności po- wiatu przygotowany został „Leksykon krajoznawczo-turystyczny po- wiatu poznańskiego”. Jest on przeznaczony zarówno dla mieszkańców powiatu poznańskiego, jak i dla turystów odwiedzających tą część Wielkopolski. Jestem przekonany, że mieszkańcom tej ziemi przybli- ży oblicze ich małej Ojczyzny, a osoby z innych stron Wielkopolski i kraju zachęci do odwiedzenia tej ziemi i zapoznania się z jej przyrodą i zabytkami. Opracowanie dzieła przez zespół doświadczonych autorów publi- kacji krajoznawczych stanowi dodatkowy atut książki. Starosta Poznański Jan Grabkowski 6 ŻYWA PAGINA 7 WSTĘP – ZAŁOŻENIA REDAKCYJNE Leksykon to wg prof. Jerzego Bralczyka1 „słownik o charakterze encyklopedycznym”. „Leksykon krajoznawczo-turystyczny powiatu poznańskiego” jest słownikiem krajoznawczym powiatu poznańskie- go wzbogaconym o część wstępną – ogólną oraz podstawowe infor- macje turystyczne. W części ogólnej przedstawiono podstawowe wiadomości do- tyczące środowiska naturalnego, dziejów i współczesności regionu. W syntetycznej formie zaprezentowano także walory krajoznawcze i zagospodarowanie turystyczne powiatu. W części szczegółowej – słowniku krajoznawczym przedstawiono uszeregowane w kolejno- ści alfabetycznej 234 opisy znaczniejszych miejscowości, większych jezior i wzgórz. W słowniku krajoznawczym oprócz miast i wsi po- wiatu poznańskiego opisano kilka haseł prezentujących miejscowości poza powiatem, leżące w bezpośrednim jego sąsiedztwie, na szlakach turystycznych umożliwiających zaprogramowanie ciekawszych tras wycieczek. Z tych samych względów opisano parę dzielnic peryferyj- nych Poznania. Opis miejscowości podzielono na cztery elementy zaznaczone barwnymi kółkami: w /zielone/ – położenie miejscowości, gmina, odległość od najbliższego miasta, siedziby gminy lub granicy Poznania, przy linii kolejowej i ważniejszych szosach, w /brązowe/ – wybrane informacje z dziejów i współczesności miejscowości, w /czerwone/ – obiekty krajoznawcze, opis najważniejszych obiektów w danej miejscowości, w /niebieskie/ – ogólne informacje o dostępności komunikacji publicznej PKP – kolejowej, PKS – autobusowej, regionalnej, MPK – autobusowej gminnej (niezależnie od oficjalnej nazwy przewoźni- ka), hotelach i restauracjach; szczegółowe informacje w tym zakresie można znaleźć w Internecie, informacje o szlakach turystycznych. 1. 100 tysięcy potrzebnych słów. Pod red. prof. Jerzego Bralczyka. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2005. 8 WSTĘP – ZAŁOŻENIA REDAKCYJNE Przy opisie obiektów krajoznawczych ważniejsze z nich wyróżnio- no gwiazdkami: *** – obiekty znaczące w skali krajowej, ** – obiekty znaczące w skali województwa, * – obiekty wyróżniające się w skali powiatu. Podobnie wyróżniono znaczniejsze miejscowości. W opisie poszczególnych haseł słownika krajoznawczego znacz- niejsze obiekty zaznaczono czcionką półgrubą. Książka „Leksykon krajoznawczo-turystyczny powiatu poznań- skiego” powstała pod auspicjami Starostwa Powiatowego w Pozna- niu. Jej celem jest prezentacja środowiska naturalnego, przeszłości, współczesności, a przede wszystkim walorów krajoznawczych i tury- stycznych powiatu. Powiat poznański jest zapleczem rekreacyjnym dla mieszkańców Poznania jak i całego regionu. Obejmuje różne miejscowości, w tym i bardzo atrakcyjne w skali całego kraju. Po za- mieszczonych w części wstępnej ogólnych informacjach dotyczących całego regionu, w części głównej przedstawiono opis ponad 200 miej- scowości powiatu – jego miast i wsi. Nie jest dobrym rozwiązaniem zawężanie opisu regionu turystycznego do ścisłych granic admini- stracyjnych. Dlatego też dla pełniejszej przydatności tej publikacji dla turystów, nieznacznie powiększono ramy opisywanego terenu poza granice powiatu, dodając parę haseł prezentujących obecnie pe- ryferyjne dzielnice Poznania – do niedawna wsie leżące w gminach podpoznańskich, a także kilka wsi leżących tuż przy granicy powia- tu, w których znajdują się cenne zabytki m.in. związane z początkami polskiej państwowości. Książka przeznaczona jest zarówno dla mieszkańców powiatu po- znańskiego – dla ułatwienia zgłębienia wiedzy o swojej Małej Ojczyź- nie, jak i dla osób zamierzających zwiedzić liczne ciekawe miejscowo- ści i miejsca leżące w sąsiedztwie Poznania. W publikacji zastosowano następujące skróty: abp – arcybiskup AK – Armia Krajowa arch. – architekt bł. – błogosławiony bp – biskup cm – centymetr dł. – długość gen. – generał WSTĘP – ZAŁOŻENIA REDAKCYJNE 9 głęb. – głębokość gm. – gmina ha – hektar im. – imienia jez.; Jez. – jezioro km – kilometr kol. – kolej, kolejowy ks. – ksiądz l. – lewy, lewo m – metr MB – Matka Boska mieszk. – mieszkańcy, mieszkańców m.in. – między innymi MPK – lokalna komunikacja gminna (niezależnie od oficjalnej nazwy) n.e. – naszej ery NMP – Najświętsza Maria Panna np. – na przykład n.p.m. – nad poziomem morza nr – numer, numeru obw. – obwód, obwodzie ok. – około pd. – południe, południowy pd.-wsch. – południowo-wschodni pd.-zach. – południowo-zachodni PGR – Państwowe Gospodarstwo Rolne PKP – Polskie Koleje Państwowe (także koleje regionalne i wielko- polskie) PKS – komunikacja regionalna autobusowa (dawniej Państwowa Ko- munikacja Samochodowa) pn. – północ, północny pl. – plac p.n.e. – przed naszą erą pn.-wsch. – północno-wschodni pn.-zach – północno-zachodni poł. – połowa pow. – powierzchnia pr. – prawy, prawo prof. – profesor proj. – projektowany, projektant 10 WSTĘP – ZAŁOŻENIA REDAKCYJNE PTTK – Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze pw. – pod wezwaniem szer. – szerokość św. – święty tur. – turystyczne, turystyczny tzw. – tak zwany ul. – ulica ur. – urodzony w. – wiek wewn. – wewnętrzny wg – według Wlkp, wlkp. – Wielkopolska, wielkopolski woj. – województwo, wojewódzki WP – Wojsko Polskie WPN – Wielkopolski Park Narodowy wsch. – wschód, wschodni wys. – wysokość zach. – zachodni zm. – zmarły znak. – znakowane, znakowany Promno – kąpielisko nad jez. Dębiniec. Fot. ZS ŻYWA PAGINA 11 CZĘŚĆ OGÓLNA 12 ŻYWA PAGINA 13 Środowisko natuRAlNE POłOżeNie Powiat poznański usytuowany jest w środkowej części wojewódz- twa wielkopolskiego.