JAARBOEK VAN DE MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN 2010 – 2011 JAARBOEK VAN DE MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN 2010 – 2011 leiden maatschappij der nederlandse letterkunde 2012 Beschermvrouwe Hare Majesteit Beatrix Koningin der Nederlanden INHOUD verhandelingen Peter Sigmond, Jaarrede: Voorwerpen en afbeeldingen als historische bronnen in een digitale wereld 13 Ton van Strien, Vijfentwintig jaar Werkgroep Zeventiende Eeuw 27 levensberichten Frans Joseph Theodoor Johannes van Agt, door Jan Paul Hinrichs 33 Paulus Johannes Biegel, door Rian van de Sande 41 Wouter Blok, door Hans Mooij en Henk Schultink 47 Hendrik Bonger, door Arie Jan Gelderblom 58 Cornelis de Deugd, door Joep Leerssen 72 Arend Jan Dunning, door Frida Balk‑Smit Duyzentkunst 78 Harmannus Johannes Franke, door Toef Jaeger 83 Andreas Johannes Antonius Maria Hanou, door Karel Bostoen 93 Adrianus Nuis, door Jaap Goedegebuure 102 Jan van Oort (Jean Dulieu), door Maarten de Meulder 106 Arie Nicolaas Willem van der Plank, door Karel Bostoen 116 Friedrich Albert Ponelis, door Rufus Gouws en Ilse Feinauer 125 Sonja Prins, door Lidy Nicolasen 131 Anna Elisabeth Charlotte Simoni, door Elly Cockx‑Indestege 141 Bettina Henriëtte Spaanstra‑Polak, door Coen Linssen 151 Félicien de Tollenaere, door Hans Heestermans 162 Willem Frans Victor Vanthoor, door Martin Fase en Nicolette Mout 168 Herman Verhaar, door Eep Francken 178 Ari Hendrik Wesseling, door Chris Heesakkers 185 juryadviezen en toespraken Lucy B. en C.W. van der Hoogt‑prijs 2011 Advies van de commissie voor schone letteren 199 Lucy B. en C.W. van der Hoogt‑prijs 2011 Dankwoord door Lieke Marsman 203 Henriette Roland Holst‑prijs 2011 Advies van de commissie van voordracht 205 Frans Kellendonk‑prijs 2011 Advies van de commissie van voordracht 209 verslagen en bijlagen Verslag van de jaarvergadering te Leiden: Orde der werkzaamheden 215 Verslag van de jaarvergadering van de Maatschappij 217 Verslag van de staat der Maatschappij en haar belangrijkste lotgevallen en handelingen gedurende het verenigingsjaar 2010‑2011 221 Verslag van de Noordelijke Afdeling over het verenigingsjaar 2010‑2011 223 Verslag van de Zuidelijke Afdeling over het verenigingsjaar 2010‑2011 224 Verslag van de vertegenwoordiger voor Zuid‑Afrika over het verenigingsjaar 2010‑2011 228 Verslag van de Commissie voor Zuid‑Afrika over het verenigingsjaar 2010‑2011 232 Verslag van de bibliothecaris over het jaar 2010 232 Het beheer der gelden 2010 236 Verslag van de Commissie voor geschied‑ en oudheidkunde over het verenigingsjaar 2010‑2011 236 Verslag van de Commissie voor taal‑ en letterkunde over het verenigingsjaar 2010‑2011 238 Verslag van de Commissie voor opdrachten op het gebied van de geschiedenis van de Nederlandse letterkunde over het verenigingsjaar 2010‑2011 240 Verslag van de Werkgroep Zeventiende Eeuw over het verenigingsjaar 2010‑2011 242 Verslag van de Werkgroep 18e Eeuw over het verenigingsjaar 2010‑2011 244 Verslag van de Werkgroep 19e Eeuw over het verenigingsjaar 2010‑2011 247 Verslag van de Werkgroep Indisch‑Nederlandse letterkunde over het verenigingsjaar 2010‑2011 249 Verslag van de Werkgroep Biografie over het jaar 2010‑2011 251 Verslag van de Werkgroep Nederlandse Boekhistorische Vereniging over het verenigingsjaar 2010‑2011 252 Verslag van de Werkgroep Caraïbische letteren over het verenigingsjaar 2010‑2011 253 Verslag van de redactie van het Nieuw Letterkundig Magazijn over het jaar 2010‑2011 256 Bijlage i Rekening en verantwoording van de penningmeester over het jaar 2010 258 Vermogensoverzicht, 2010 260 Vermogensoverzicht der afzonderlijk beheerde fondsen, 2010 262 Bijlage ii Besturen en Commissies per 28 mei 2011 264 VERHANDELINGEN 1. Hendrick Cornelisz. Vroom en Cornelis Hendricksz. Vroom. Nederlandse schepen overzeilen Spaanse galeien, 3 oktober 1602. 1617. olieverf op doek, 118 x 151 cm. Rijksmuseum Amsterdam (inv. nr sk‑a‑460) VOORWERPEN EN AFBEELDINGEN ALS HISTORISCHE BRONNEN IN EEN DIGITALE WERELD jaarrede door de voorzitter, peter sigmond ‘(...) ende ghekeert wesende mett ons schip om die galleije noch eens te oversey- len tott sij gesoncken soude sijn, ghebeurde hett ‘tselve wederom, datt een ander schip daer midden opzeijlde, de trompetter speelende op sijn trompette, ‘tan tara, tan tara’ ende terstondts daerop Wilhelmus van Nassouwen. Ende datt vreese- lijck gheroep van Gods vijanden onder ’t geluijtt van die trompette, maeckte een sodanighe melodieuse harmonie, als mij dorste tot gheenen tijden gherecontreert te hebben’.1 Dit is een kort citaat uit een scheepsjournaal. Het beschrijft het treffen op 3 oktober 1602 van enkele Hollandse schepen met een aantal Spaanse ga‑ leien in het Nauw van Calais. Als we dit lezen, kunnen we ons een beeld vormen van deze tragedie. In dit geval kunnen we daarbij geholpen wor‑ den door Hendrick Vroom, de zeeschilder, die deze confrontatie in 1617 als onderwerp koos voor een schilderij, dat zich nu in het Rijksmuseum bevindt (afb. 1). Het zware Hollandse zeilschip walst, voortgestuwd door de wind, over de ranke galei heen. De opvarenden van de galei en zeker de vastgeketende galeislaven zijn reddeloos verloren. Ze zullen door het koude water worden verzwolgen. De mannen aan boord van het Hol‑ landse schip stralen superioriteit uit. De trompetter op de campagne speelt het Wilhelmus. Een dramatisch moment, dat moge duidelijk zijn. In werkelijkheid was het nog een graadje erger want het drama speelde zich af rond middernacht, onder het licht van de volle maan, zoals even verder in het scheepsjournaal wordt vermeld. Tekst en beeld versterken elkaar en geven ons samen een aangrijpend beeld van hetgeen zich op die voor de Spanjaarden zo omineuze en voor de Nederlanders zo glorieuze nacht in oktober 1602 afspeelde.2 Het is misschien vloeken in de kerk, ongepast, om, als nieuw aangetreden voorzitter van de Maatschappij in de jaarrede aandacht te willen schen‑ ken aan een onderwerp dat niet in eerste aanleg aan de letteren is gewijd, maar aan beeldmateriaal en aan voorwerpen als bron voor historisch on‑ derzoek. En dat in relatie tot de digitalisering van deze bronnen. Mijn 13 jaarrede voorgangster, Ernestine van der Wall, verzekerde mij echter dat alles was toegestaan, dus ik steek welgemoed van wal. Maar laat ik beginnen op vertrouwd terrein en enige woorden wijden aan schriftelijke bronnen en digitalisering. Wij zijn, in ieder geval in de wes‑ terse maatschappij, gewend aan het gedrukte woord als medium om te communiceren, naast uiteraard dat medium waarvan ik nu gebruik maak, het gesproken woord. De laatste tijd maken wij ons wat ongerust over de toekomst van het gedrukte woord vanwege de voortschrijdende digi‑ talisering. Zal het gedrukte boek, zal de gedrukte krant, deze cyberaan‑ val overleven? Zelf, en ik ben daarin niet de enige, zie ik het ‘elektroni‑ sche woord’, om het zo maar aan te duiden, als een nieuwe, revolutio‑ naire stap in een lange ontwikkeling van communicatievormen. Een ont‑ wikkeling, die begon met gebarentaal en die werd verfijnd en uitgebreid met mondelinge communicatie. In beide gevallen moest je om de bood‑ schap over te laten komen in elkaars visuele nabijheid zijn of ten min‑ ste op gehoorsafstand. Die communicatievormen werden ‘verrijkt’ met het handgeschreven woord, het manu scriptum, dat over grotere afstan‑ den getransporteerd kon worden maar dat toch vooral uniek en indivi‑ dueel was. Vervolgens kwam in het begin van de zestiende eeuw het ge‑ drukte woord, de revolutie die het woord van individuele communicatie naar massacommunicatie tilde. En dan nu het digitale woord, het digitale woord dat nauwelijks enige begrenzing kent. Tenminste voor wie ‘aange‑ sloten’, on line is. Een ware revolutie, niet alleen technisch maar ook eco‑ nomisch en sociaal. Het digitale medium veranderde de maatschappij en doet dat nog steeds. De mogelijkheden die de digitale wereld biedt, die ik niet allemaal ga opsommen, sterker nog, ik zou het niet kunnen, omdat we ze met z’n al‑ len niet kunnen overzien en ze nog niet kennen, ‑ hier ligt een fantas‑ tische uitdaging, ze moeten nog bedacht worden! – die mogelijkheden hebben grote gevolgen voor degenen die teksten vervaardigen en voor degenen die geschreven en gedrukte bronnen als de basis voor hun werk gebruiken. Ik denk daarbij, in ons geval voor de hand liggend, bij voor‑ beeld aan historici en letterkundigen. Het betekent in de eerste plaats dat veel gedrukt werk, dat gedigitali‑ seerd wordt, integraal via het internet binnen het bereik van ons, gebrui‑ kers, komt. Dat geldt voor gedrukt werk, dat zich in Nederlandse biblio‑ theken en bewaarplaatsen bevindt, het geldt ook voor bronnen die zich 14 jaarrede in buitenlandse archieven en bibliotheken bevinden en die nu (en in de toekomst) van achter de computer bestudeerd kunnen worden. Miljoe‑ nen gedrukte werken komen daarmee wereldwijd letterlijk binnen hand‑ bereik. Fantastisch! Wat een gemak! Dat moet de kwaliteit van het on‑ derzoek kunnen verhogen, zou je zeggen. Moet kunnen, inderdaad, maar niet zonder meer. ‘Meer’ is niet altijd beter en meer informatie resulteert ook niet altijd in een afgewogener beeld. Meer mogelijkheden betekent ook meer problemen, meer selectie. Meer weging van bronnenmateriaal. In deze overdaad aan digitaal beschikbare bronnen zal selectie een veel groter gewicht moeten gaan krijgen. Want je kunt die gedigitaliseerde, en dus toegankelijke, bronnen als gebruiker, als onderzoeker niet meer ne‑ geren als de mogelijkheid om er kennis van te nemen aanwezig is! Een enorm tijdsbeslag doemt op. We zullen systemen of onderzoeks‑