NATUURKUNDIGE VOORDRACHTEN 2017 - 2018 NIEUWE REEKS NO. 96 Jaarboek 2017 - 2018 van de KONINKLIJKE MAATSCHAPPIJ VOOR NATUURKUNDE onder de zinspreuk Diligentia Beschermvrouwe Bestuurders Hare Koninklijke Hoogheid Prof. dr. P.J. (Peter) Sterk, voorzitter Prinses Beatrix der Nederlanden Dr. ir. J.G. (Joost) Vogtländer, penningmeester Drs. A.E.R. (Anton) Kalff, secretaris en contactpersoon voortgezet onderwijs Dr. M.J. (Marie-José) Blankwater, secretaris leden Prof. ir. P. (Peter) Hoogeboom, redactie jaarboek en excursie Mr. J.W. (Jan) Andringa Dr. M. (Margriet) van der Heijden DILIGENTIA • Lange Voorhout 5 • 's-Gravenhage Opgericht 1793 • www.natuurwetenschappen-diligentia.nl Natuurkundige voordrachten I Nieuwe reeks 96 Voorwoord Met dank aan de sprekers van het afgelopen seizoen van Diligentia, evenals Lex Zandee. Beiden zullen 2017-2018, die de moeite hebben genomen om hun tijdens de eerstkomende algemene ledenvergade- voordracht op papier te zetten, presenteren we u ring als nieuw bestuurslid worden voorgedragen, Natuurkundige Voordrachten, nieuwe reeks, no. 96. als opvolgers van Koen Kuijken (vorig jaar terug- Een extra dikke versie met daarin opgenomen de getreden, maar nog betrokken tot zijn opvolger is allernieuwste ontwikkelingen in de natuurweten- geïnstalleerd) en van Joost Vogtländer. schappen, verenigingsinformatie, scholierenprijzen en diverse overzichten, zoals u die in de afgelopen Een bijzondere bijdrage in dit jaarboek is het verslag jaren gewend bent. van de lezing van René Janssen over organische zonnecellen in het vorige seizoen. De spreker heeft Ieder jaar zijn wij als bestuur weer blij met de toen geen kans gezien een schriftelijke bijdrage te sprekers die hun onderzoek komen toelichten. Een leveren en ook dit jaar is dit niet gelukt. Maar met mengeling van jong en oud, man en vrouw. En gebruikmaking van een verslag dat één van onze waar de ouderen soms dicht bij een Nobelprijs of leden, Hendrik van Roosmalen, voor eigen gebruik andere hoge onderscheiding staan (wat een eer om heeft gemaakt en dankzij de video-opname, heeft zulke sprekers te mogen ontvangen en hun werk te Peter Hoogeboom de lezing vastgelegd in de stijl kunnen nalezen), zijn de jongeren vaak volop bezig van het jaarboek. met de ontwikkeling van hun carrière. Een paar voorbeelden: Zoals ieder jaar werd het lezingenseizoen afgesloten - Ewine van Dishoeck, hoogleraar moleculaire met de uitreiking van de Diligentiaprijs voor scho- astrofysica in Leiden, kreeg eind mei 2018 de lieren. Bij de uitreiking op het Vrijzinnig-Christelijk zeer begerenswaardige Kavli prijs voor Astrofysica Lyceum was een grootvader van een leerling aan- toegekend. Zij sprak in 1995/1996 en 2012/2013 bij wezig die de volgende anekdote vertelde: ons, de laatste keer over "Water in space". Toen hij zelf op de middelbare school zat, ergens in - Niet veel later ontving Marileen Dogterom, de jaren 50, gaf een biologielerares hem eens een hoogleraar bionanoscience aan de TU Delft de kaartje voor Diligentia, voor een lezing waarvan Spinozapremie. Dit is de hoogste Nederlandse ze dacht dat hij die interessant zou vinden. Hij is onderscheiding in de wetenschap. Zij sprak bij ons gegaan en Diligentia daarna enigszins vergeten. in 2002/2003 en in 2016/2017. Die laatste lezing Maar toen vele jaren later een vriend hem eens was gewijd aan het nabouwen van cellen, om uitnodigde om mee te gaan en ook lid te worden, levensprocessen beter te bestuderen. dacht hij “Hé, daar ben ik al eens in mijn mid- - Sander Otte, nanofysicus aan de TU Delft is in delbareschooltijd geweest en dat was interessant!”. mei 2018 benoemd tot Antoni van Leeuwenhoek Sindsdien is hij lid en bezoekt nog steeds regelma- hoogleraar. Hij sprak bij ons in seizoen 2016- tig de lezingen. Waarmee hij wilde bevestigen dat al 2017 over atomaire assemblage, het bouwen van onze pogingen om de scholieren over de drempel geheugens op de kleinste schaal. Daarbij valt te krijgen, absoluut op lange termijn effect kunnen op te merken dat een zoon van ons bestuurslid hebben, zelfs al zijn ze maar één keer geweest. Een Anton Kalff bij Otte promotieonderzoek op dit mooie aanmoediging voor ons scholierenbeleid! onderwerp heeft gedaan. En verder dat Sander Otte gepromoveerd is bij Jan van Ruitenbeek, We wensen u veel leesplezier met het voorliggende hoogleraar experimentele natuurkunde in Leiden. jaarboek. Voor het geval die laatste naam u niets zegt: Jan is dit jaar als waarnemer toegetreden tot het bestuur Het bestuur 2 Natuurkundige voordrachten I Nieuwe reeks 96 Het bestuur en de waarnemers in seizoen 2017 -2018 v.l.n.r., boven: Jan Andringa, Peter Sterk, Anton Kalff, Joost Vogtländer, onder: Jan van Ruitenbeek, Lex Zandee, Marie-José Blankwater, Peter Hoogeboom, Margriet van der Heijden. Jan en Lex zijn als waarnemers toegevoegd aan het bestuur. Zij zijn op de volgende algemene ledenvergadering kandidaten voor een bestuursfunctie. foto mei 2018 3 Natuurkundige voordrachten I Nieuwe reeks 96 4 Natuurkundige voordrachten I Nieuwe reeks 96 Inhoud 1. Artikelen behorende bij de lezingen vakgebied* datum titel en spreker KENNISMAKINGSLEZING 1.1 B 25/09/17 Prof. dr. E. (Ellen) van Donk, Medicijnresten en zoetwaterecologie 9 REGULIERE LEZINGEN 1.2 N 09/10/17 Prof. dr. ir. R.G.H. (Rob) Lammertink, Water aan het grensvlak 17 1.3 T 23/10/17 Dr. K.V. (Koen) Hindriks, Sociale robots 23 JONG DILIGENTIA LEZING 1.4 S 06/11/17 Dr. ir. F. (Frans) Snik, Exoplaneten in zicht 33 REGULIERE LEZINGEN 1.5 M 20/11/17 Prof. dr. M.G. (Mihai) Netea, Vaccins: trainen van de afweer 39 1.6 S 04/12/17 Dr. ir. I.L. (Inge Loes) ten Kate, Organisch materiaal in ons zonnestelsel en 47 een mogelijke rol in het ontstaan van leven 1.7 N 18/12/17 Prof. dr. J.W.M. (Joost) Frenken, Van grensvlak fysica naar nanolithografie 57 1.8 S 08/01/18 Prof. dr. M.P. (Patrick) Decowski, Donkere materie: 67 het heelal gevuld met onzichtbare deeltjes 1.9 N 29/01/18 Prof. dr. A.M. (Michel) Versluis, Druppels en bellen op golven van geluid 75 1.10 M 12/02/18 Prof. dr. ir. E.A.A. (Ellen) Nollen, De biologische link tussen veroudering 85 en dementie 1.11 B 26/02/18 Prof. dr. H.H.T. (Herbert) Prins, Beschermen van wildlife via ‘crowds’ 93 1.12 W 12/03/18 Prof. dr. A.W. (Aad) van der Vaart, Hoogdimensionale statistiek 101 1.13 B 26/03/18 Prof. dr. R.S. (Rampal) Etienne, Wat vertelt het DNA uit het heden over 111 biodiversiteit in het verleden? DE NOBELPRIJS 2017 VOOR CHEMIE VERKLAARD 1.14 C 09/04/18 Prof. dr. M.G. (Marin) van Heel, De elektronenmicroscoop onthult hoe 125 biologische macromoleculen werken REGULIERE LEZING 1.15 X 23/04/18 Prof. dr. H.F. (Floris) Cohen, Voor Newton en voor Einstein 135 geen wetenschap zonder religie. Maar wat voor religie dan? NAGEKOMEN MANUSCRIPT 1.16 N 09/01/17 Prof. dr. ir. R.A. (René) Janssen, Organische en hybride zonnecellen 143 *) voor aanduiding vakgebieden zie pagina 166 2. Uit de vereniging 2.1 Koninklijke Maatschappij voor Natuurkunde 'Diligentia' 153 2.2 Jaarverslag over het seizoen 2017-2018 155 2.3 Diligentiaprijs voor scholieren 158 2.4 Bestuursledenlijsten van Diligentia 162 2.5 Alfabetisch register van de voordrachten in de seizoenen 1988-1989 t/m 2017-2018 166 2.6 Excursies en bedrijfsbezoeken in de seizoenen 2000-2001 t/m 2017-2018 175 Colofon 176 5 Natuurkundige voordrachten I Nieuwe reeks 96 In Memoriam Prof. dr. R. (Ralph) van Furth (1929-2018) Op 22 januari 2018 overleed Prof. dr. Ralph van Furth op de leeftijd van 88 jaar. Hij was tussen 1987 en 2013 bestuurslid van de Koninklijke Maatschappij voor Natuurkunde ‘Diligentia’, waarvan 18 jaar als voorzitter (1995-2013). In 2013 werd hij benoemd tot erelid, hetgeen een uitzonderlijke eer betrof. Prof. van Furth was internist met Infectieziekten als speciaal aandachtsgebied, dat hij in Nederland vorm gaf en in Leiden tot grote bloei bracht. Zijn hart lag bij het wetenschappelijk onderzoek van de afweer, en in het bijzonder bij de complexe rol die macrofagen daarbij spelen, iets waar hij interna- tionaal zeer vermaard om was. Hij was hierbij een voorbeeld voor allen die, zoals dat tegenwoordig heet, translationeel onderzoek doen in de genees- kunde. Dit betreft de koppeling van research in het laboratorium aan de belangrijkste vraagstukken uit de klinische praktijk. de grote lijnen, maar ook voor detail. Gedurende Bij ‘Diligentia’ toonde hij zijn enorme belangstelling zijn bestuursperiode maakte ‘Diligentia’ ook een voor de bèta-wetenschappen in de volle breedte. sterke modernisering door. Zo bood hij middelbare Zijn enthousiasme voor nieuwe ontwikkelingen scholen een collectief lidmaatschap aan, stelde hij de kende geen grenzen tussen verschillende onder- ‘Diligentiaprijs’ in voor scholieren en heeft hij thema- zoekdisciplines. Met zijn scherpe blik en oog voor lezingen geïntroduceerd: de Jong Diligentia Lezing, kwaliteit heeft hij er zeker voor gezorgd dat het de Kennismakingslezing en de Nobelprijs Verklaard wetenschappelijk peil bij ‘Diligentia’ zo uitzonderlijk lezing. Ook werd tijdens zijn voorzittersperiode een hoog is blijven liggen. Hij doorzag wat werkelijk uitgebreide website ingericht. Zijn leidraad was hier baanbrekend was, waar de kansen voor onderzoek altijd bij dat ‘Diligentia’ enerzijds vast dient te hou- lagen, en wat de mogelijke beperkingen van de den aan de eeuwenlange tradities, en anderzijds aan gekozen aanpak konden zijn. Hierbij stak hij zijn moet haken bij moderne ontwikkelingen. Iets wat kritiek nooit onder stoelen of banken, iets wat de dis- vanzelfsprekend bij wetenschap hoort! cussies bij ‘Diligentia’ alleen maar ten goede kwam. We zijn prof. van Furth enorm erkentelijk voor alles Als voorzitter van het bestuur heeft hij ‘Diligentia’ wat hij voor de Maatschappij betekend heeft en door een lastige periode geloodst. Het was de tijd hopen er in dezelfde geest zorg voor te dragen dat dat het eigendom van het theater niet meer door de beste bèta-wetenschappen bij ‘Diligentia’ over de Maatschappij gedragen kon worden, zodat het voetlicht blijven komen.