INDUSTRIALISATIE EN VERANDERING: LOMMEL TUSSEN 1890 EN 1914 MAASLANDSE MONOGRAFIEËN onder redactie van Prof. Dr. W. Jappe Alberts (voorzitter). Dr. Remigius Dieteren O.F.M .. Dr. J. Grauwels. Dr. J. F. R. Philips. Dr. P.J. H. Ubachs. Drs. S. Vandevelde. Dr. Mr. H . H. E. Wouters Raad van advies Dr. J. Kremers (Maastricht). Dr. H. Vandermeulen (Hasselt), Prof. Dr. G. Droege (Bonn) Prof. Dr. E. Hélin (Luik) Prof. Dr. J. A. van Houtte (Rome) Prof. Dr. F. Petri (Münster) Prof. Dr. J. J. Poelhekke (Nijmegen) Prof. Dr. M. G. Spiertz (Nijmegen) Prof. Dr. H. van der Wee (Leuven) De in deze serie verschenen delen zijn vermeld op pag. 198 De Stichting " Maaslandse Monografieën" werd in 1964 in het leven geroepen door het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg en Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap en staat onder bestuur van: Mr. M. A. W. van Oppen (voorzitter), Prof. Dr. J.C. G . M. Jansen (secretaris), Drs. J. J. C. Huyben (penningmeester), Drs. J. H. A. E. Cornips. Dr. G. C. P. Linssen, Drs. J. H.M. Wieland, H. J. G. Wijnands FRANÇOIS VANDUFFEL INDUSTRIALISATIE EN VERANDERING: LOMMEL TUSSEN 1890EN 1914 VAN GORCUM, ASSEN 1983 <0 1983 Van Gorcum & Comp. B.V., Postbus 43. 9400 AA Assen Uit deze uitgave mag niets worden gereproduceerd door middel van boekdruk, foto-offset. fotocopie, microfilm, of welk ander middel dan ook. zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. CIP-gegevens Vanduffel, François Industrialisatie en verandering: Lommel tussen 1890 en 1914 I François Vanduffel. - Assen: Van Gorcum. - III. - (Maaslandse monografieën: 37) Met bibliogr" index. reg. SISO Eu-belg-942 UDC 949.37 " 18901 1914" Trelw. : Limburg (België) : sociaal-economische geschiedenis. ISBN 90-232-2000-5 ing. ISBN 90-232-1999-6 geb. Layout en druk: Van Gorcum. Assen Maaslandse Monografieën no. 37. (Ook verschenen in de reeks Werken uitgegeven onder auspiciën van de Bestendige Deputatie van de Provincie Limburg no. 21). Inhoudsopgave blz. Lijst van afkortingen VIII Lijst van tabellen IX Lijst van grafieken x Lijst van figuren en kaarten XI Lijst van illustraties XII Bibliografie XV Inleiding ... XXV Deel!: 1890-1904 Lommel, een agrarische gemeente in veran­ dering Hoofdstuk 1: Historische en geografische schets Hoofdstuk 2: De demografische en sociale ontwikkeling 13 2.1. De demografische ontwikkeling tussen 1846 en 1890 15 2.2. De demografische ontwikkeling na 1890 20 2.3. De samenstelling van de beroepsbevolking tussen 1890 en 1900 . 25 Hoofdstuk 3: De economische ontwikkeling tussen 1890 en 1904 36 3.1. De agrarische ontwikkeling . 36 3.2. De industriële ontwikkeling . 43 3.2.1. De voedingsmiddelenindustrie 44 3.2.2. De kleine zelfstandige ondernemingen 46 3.2.3. De grootindustrie in de omgeving van Lommel 46 3.2.4. Reacties op de industrialisatie . 54 3.3. De ontwikkeling van de handel en van de dienstensector 58 v Hoofdstuk 4: Het dagelijks leven 66 4.1. Het dorpsbeeld 66 4.2. Modernisering van het wegennet 69 4.3. Gebrekkige openbare nutsvoorzieningen 71 4.4. De levensomstandigheden ........... ........ 71 4.4.1. De Kempische hoeve 71 4.4.2. De arbeidstijd 72 4.4.3. De arbeidsomstandigheden 74 4.4.4. De Jonen . ... ....... ... .. 74 4.4.5. De voeding 76 4.4.6. Stijging van de welvaart 78 4.4.7. Het alcoholisme en de spaarzin 80 4.5. De verenigingen van landbouwers 80 4.6. Onderwijs en analfabetisme 84 Hoofdstuk 5: Het politieke leven tussen 1890 en 1904 96 Deel II : 1904-1914 Lommel, een geïndustrialiseerde gemeente in expansie Hoofdstuk 1: De demografische en sociale ontwikkeling 105 1.1. De demografische ontwikkeling 105 1.2. De samenstelling van de beroepsbevolking tussen 1900 en 1910 107 Hoofdstuk 2: De economische ontwikkeling tussen 1904 en 1914 112 2.1. De landbouw 112 2.2. De industriële ontwikkeling ......... .. 118 2.2.1. Stagnatie van de voedingsmiddelenindustrie 118 2.2.2. Groei van de kleine zelfstandige ondernemingen 119 2.2.3. Industrialisatie via zinknijverheid 121 2.2.4. Reacties op de industrialisatie ..... ....... 126 2.3. Expansie van de handel en de dienstverlenende sector 128 Hoofdstuk 3: Het dagelijks leven 133 3.1. Urbanisatie 133 3.2. Het wegennet . .. .... ........ 141 3.3. De openbare nutsvoorzieningen . .. 143 3.4. De levensomstandigheden 145 3.4. 1. Woningnood . .... .. 145 3.4.2. Arbeidsduur en arbeidsomstandigheden . .. 146 3.4.3. De lonen . .. 147 3.4.4. De voeding . .. 148 VI 3.4.5. Werkloosheid en pauperisme 148 3.5. Sociale organisaties . ... .. 149 3.6. Het basis- en voortgezet onderwijs 163 Hoofdstuk 4 : Het politieke leven tussen 1904 en 1914 174 Bijlagen Bijlage 1: Reacties van het gemeentebestuur op de industrialisatie 181 Bijlage II: Verspreiding van de huizen per gehucht en straat te Lommel in 1877 en 1890 . 182 Bijlage III: Aanleg van de steenweg door het dorpscentrum 183 Bijlage IV: Houding van het gemeentebestuur t.o.v. het Bureau van Weldadigheid . 184 Zusammenfassung 185 Résumé . .. .. 191 Fotoverantwoording . .... .......... 197 VI I Lijst van afkortingen A.G.N. Algemene Geschiedenis der Nederlanden B.B Belgische Boeren bond beraadsl. beraadslagingen B.TN.G. Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis c.o.o. Commissie Openbare Onderstand G.A.L. Gemeentelijk Archief Lommel G.L Gazet van Lommel l.U.C. H.G. Interuniversitair Centrum voor Hedendaagse Geschiedenis K.A. De Kempische Arbeider K.B. Koninklijk Besluit P.A.C. Parochiaal Archief Lommel-Centrum P.A.D. Provinciale Archief- en Documentatiedienst P.C. W. Provinciaal Christelijk Werkersverbond P.H.A.I. Provinciaal Hoger Architectuurinstituut Prov. Arch. Limb. Archief van het Provinciebestuur van Limburg R.M .S.- K.A. Rijksmiddelbare Scholen - Koninklijk Atheneum R.UG. Rijksuniversiteit Gent vers!. verslagen v.z.w. Vereniging Zonder Winstoogmerk Lijst van tabellen Tabel !, 1-2: De economische en sociale samenstelling van de bevolking te Lommel in 1890. 1900 en 1910, onderverdeeld in hoofd- en gemengde sectoren 26-27 Tabel 2: De bedrijfsgrootte in Lommel, Limburg en België. 1846-1895 37 Tabel 3: Areaalgebruik en veeteelt te Lommel. Limburg en België in 1880 en 1895 38 Tabel 4: Rundveeteelt te Lommel in 1880 en 1895 42 Tabel 5: De kleine zelfstandige ondernemingen te Lommel in 1896 47 Tabel 6: Aantal huizen in de oude gehuchten van Lommel in 1890 66 Tabel 7: Aantal huizen in de nieuwe gehuchten van Lommel in 1890 70 Tabel 8: Gemiddelde lonen van de dagloners te Lommel, Limburg en België in 1890 en 1895 75 Tabel 9: Voeding in Lommel en in de Kempen 77 Tabel 10: Aantal alfabeten en analfabeten te Lommel in 1880. 1890 en 1900 86 Tabel 11 . 1-2 : Aantal leerlingen in de scholen te Lommel tussen 1892 en 1896 88-89 Tabel 12: Samenstelling van de gemeenteraad in Lommel naar de beroepen, 1885-1912 98 Tabel 13: Areaalgebruik te Lommel, Limburg en België in 1910 113 Tabel 14: Meststoffengebruik te Lommel, Limburg en België in 1895 en 1910 115 Tabel 15: Veeteelt te Lommel. Limburg en België in 1895 en 1910 117 Tabel 16: De kleine en zelfstandige ondernemingen te Lommel in 1910 120 Tabel 17 : Personeel en machinaal vermogen van de N.V. Société Métallurgique de Lommel, 1905-1910 121 Tabel 18: Personeel en machinaal vermogen van de meststoffenfabriek Unitas, 1904-1910 123 Tabel 19: Personeel en machinaal vermogen van de Manufacture Beige de Couleurs in 1910 123 Tabel 20: Personeel en machinaal vermogen in de zandgroeve Emsens. 1904-19 !0 124 Tabel 21: Omvang van het personeel en machinaal vermogen in de steenfabriek Emsens. 1907-1910 124 Tabel 22: Daglonen in de zinknijverheid in 1912 147 Tabel 23: Syndicale evolutie in Limburg, 1904-1913 155 Tabel 24: Scholensituatie te Lommel in 1913 164 Tabel 25 : Aantal alfabeten en analfabeten te Lommel in 1900 en 1910 167 IX Lijst van grafieken Grafiek 1: Algemene bevolkingsevolutie tussen 1846 en 1910 (%toename) 14 Grafiek 2: Gemiddeld natuurlijk en migratiesaldo te Lommel tussen 1846 en 1889 (per 1.000 inwoners) 16 Grafiek 3: Leeftijdsklassen in de bevolking van Lommel in 1866 en 1880 17 Grafiek 4: Evolutie van het sterftecijfer tussen 1846 en 1914 (%o) 18 Grafiek 5: Evolutie van het geboortecijfer tussen 1845 en 1914 (%o) 19 Grafiek 6: Leeftijdsklassen in de bevolking van Lommel in 1890 20 Grafiek 7: Gemiddeld natuurlijk en migratiesaldo te Lommel tussen 1890 en 1914(per l.OOOinwoners) 21 Grafiek 8: Geboorte- en sterftesaldo te Lommel tussen 1845 en 1914 (%0) 22 Grafiek 9: Migratiesaldo te Lommel tussen 1848 en 1914 (%o) 23 Grafiek 10: Leeftijdsklassen in de bevolking van Lommel in 1900 24 Grafiek 11: Leeftijdsklassen in de bevolking van Lommel in 1900 en 1910 105 x Lijst van figuren en kaarten Fig. 1: Reliëflandschap van de Kempen 3 Fig. 2: ederzettingen te Lommel 5 Fig. 3: Situering van Je beboste gebieden te Lommel omstreeks 1895 40 Fig. 4: Situering van de grootindustrie in de Kempen tot omstreeks 1945 50-5 1 Fig. 5: Situering van de zandwinningsgebieden in Noordoost-België 56 Fig. 6: Stratenplan van Lommel-Centrum 68 Fig. 7: Situering van de arbeiderswijken te Lommel. Balen en Mol 134 Fig. 8: Ontwerp van een arbeidershuis te Lommel-Werkplaatsen. type I 138 Fig. 9: Ontwerp va n een arbeidershuis te Lommel-Werkplaatsen. type II 139 Fig. 10: Ontwerp van een arbeidershuis te Lommel-Werkplaatsen. type 111 140 XI Lijst van illustraties l. Identiteitsbewijs. in 1817 uitgereik t door burgemeester K. W. Koeckhofs aan T. van der Heyden, een Lommelse Teut (beestensnijder) 6 2. Een van de twintig hoeven. die door de Belgische Staat in 1850 op de Heuvelse Heide te Lommel werden gebouwd. De architectuur van de Koloniehoeven week af van de traditionele langgevelhoeve: de sc huur lag tussen het woonhuis en de stal 9 3. Het station te Lommel-Kattenbos aan de spoorlijn Antwerpen-Mönchen- gladbach omstreeks de eeuwwisseling 9 4.