Hoezo mislukt? FRANS VERHAGEN Hoezo mislukt? De nuchtere feiten over de integratie in Nederland Nieuw Amsterdam Uitgevers Deze publicatie werd mede mogelijk gemaakt door het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten, www.fondsbjp.nl. © 2010 Frans Verhagen Alle rechten voorbehouden Redactie Will Tinnemans Ontwerp omslag en binnenwerk Studio Pollmann Omslagfoto Nationale Beeldbank, Wil Tilroe-Otte Auteursfoto Herman Wouters isbn 978 90 468 0634 0 nur 686 www.nieuwamsterdam.nl/hoezomislukt www.amerika.nl Inhoud Voorwoord, Aboutaleb 7 Was het maar waar, Marco Pastors 9 Inleiding 11 1 Over allochtonen en autochtonen 17 2 De aantallen 27 3 Taal 33 4 Onderwijs 46 5 Arbeidsmarkt 73 6 Dagelijks leven, vrije tijd, cultuur en sport 93 7 De discussie over identiteit 108 8 Geloof en andere identiteiten 131 9 Wonen, wijken, criminaliteit en gezondheid 145 10 Politiek 166 11 Trouwen en man-vrouwrelaties 183 12 Hoezo mislukt? 200 13 Conclusie 222 Geraadpleegde literatuur 224 Register 233 Voorwoord Aboutaleb volgt 7 8 Was het maar waar Zoals de woordvoerder van de Iraakse regering volhield dat er geen sprake was van een aanval op Bagdad, zo beweert Frans Verhagen in dit boek dat immigratie en integratie in Nederland heel succesvol verlopen. Gelukkig voor Frans leven we in Ne- derland, is er vrijheid van meningsuiting en hebben we de be- schaving om ook onzin te laten horen of in boekvorm uit te brengen. Frans zelf noemt de hem onwelgevallige geluiden echter géén teken van beschaving. Hij wordt er moedeloos van, vindt het een zinloze discussie en daarom heeft hij dit boek geschre- ven. Ik ben juist veel optimistischer sinds het begin van de dis- cussie over integratie, over de vraag wat de Nederlandse identi- teit is, hoe de islam zich niet verhoudt tot moderniteit, andere religies, persoonlijke vrijheden, over de rechtsstaat en demo- cratie. Ben ik dan een van de weinigen en heeft Frans gelijk? Het wordt mij nog weleens verweten dat islam en integratie vooral een onderwerp is voor mensen zoals ik, die de veranderingen in ons land niet aankunnen omdat ze niet openstaan voor verande- ring en bekrompen zijn. Ik kreeg het verwijt onlangs nog in een volle Arminiuskerk in Rotterdam, van een vragensteller tussen zeker honderdvijftig mensen, op een vrijdagmiddag om half zes: mijnheer Pastors, is het niet gewoon uw obsessie? Alsof al die mensen daar allemaal gekomen waren om naar mijn obsessie te kijken. Alsof de grenzeloze belangstelling voor debatten over het onderwerp alleen aan die paar nieuwe politici ligt. Alsof de islamdebatten in Rotterdam die wij in onze eerste collegeperio- 9 de van 2002 tot 2006 hebben gehouden, vijftien avonden lang elke avond driehonderd mensen trokken omdat dat beleefd was voor de stadsbestuurders die het hadden georganiseerd. Volgens Frans is dat waarschijnlijk het geval. Die discussie zelf is nergens voor nodig, het gaat allemaal prima. Dat is geen goed nieuws voor iedereen die last heeft van alle negatieve con- sequenties van ongebreidelde en ongekwalificeerde immigra- tie, en van mensen die zich vervolgens niet willen aanpassen. De mensen die hun wijk zien overlopen met werklozen die hun kin- deren niet opvoeden, kinderen die gepest worden op het schoolplein omdat ze niet zwart of moslim zijn, onderwijzers die er niets van zeggen omdat ze bang zijn dat hun school een slechte naam krijgt, de zonen en dochters die door hun ouders worden uitgehuwelijkt aan een analfabete nicht of neef uit het land van herkomst, de homoseksuelen die zich moeten verstop- pen voor hun eigen geloofsgenoten, tot en met de zwarte pieten die onlangs door Marokkaanse jongens in elkaar zijn geslagen. Zij kunnen in dit boek lezen dat hun scepsis ten aanzien van de verworvenheden van die succesvolle multiculturele samenle- ving volstrekt onterecht is. Kijk niet naar buiten. Praat er niet meer over. Doe er vooral niets aan. Lees hooguit dit boek. Dan zult ook u zien dat het hier in Nederland allemaal prima gaat. Ik zou willen dat het waar was. Marco Pastors Lijsttrekker Leefbaar Rotterdam 1 december 2009 Inleiding ‘Zonder overdrijving zou ik, los van de individuele successen, willen stellen dat het integratiebeleid in ons land is mislukt. Degenen die het tegendeel durven te beweren, zijn naïef of onwetend, of allebei.’ CDA-FRACTIELEIDER MAXimE VERHAGEN, TOESPRAAK VOOR PARTIJLEDEN IN DEN HAAG, 14 JANUARI 2004 De integratie is mislukt! Je hoorde het voor het eerst begin jaren tachtig, krap vijftien jaar na de komst van enige tienduizenden Turkse en Marokkaanse immigranten naar Nederland. Het was ook de impliciete conclusie van het invloedrijke artikel dat Paul Scheffer in 2000 schreef in nrc Handelsblad, ‘Het multiculturele drama’. Sindsdien is de boodschap eindeloos herhaald. Zó lang en zó vaak, dat de juistheid ervan nauwelijks nog ter discussie staat, ook al concludeerde een parlementair onderzoek in 2004 precies het omgekeerde, namelijk dat het juist behoorlijk goed gaat. Die boodschap wilden opiniemakers en politici echter niet horen. Ze negeerden de conclusie van de commissie en bleven herhalen: de integratie is mislukt. Ook de kiezers leken het zo te ervaren. Sinds Pim Fortuyn de politiek opschudde, luisteren po- litici heel goed naar hun achterban en daarom is het niet verras- send dat ze hún waarheid reproduceren, luidkeels en met de kracht van de herhaling. Daardoor is elke nuance verdwenen, laat staan dat er ruimte is voor een ander verhaal, voor een posi- tieve visie op integratie. De enkeling die nog volhoudt dat we te pessimistisch en te negatief zijn, wordt snel afgeserveerd. Het is ontegenzeggelijk waar dat de meeste Nederlanders 11 zonder al te veel reflectie de conclusie zullen onderschrijven dát de integratie is mislukt. Neem het ze maar eens kwalijk. De me- dia bieden vrijwel exclusief slecht nieuws: altijd gaat het over schooluitval, criminele Marokkanen, gedwongen huwelijken, eerwraak, vrouwenbesnijdenis, terrorisme. Bijna dagelijks krij- gen we een portie verbale aanvallen op ‘de moslims’ of ‘de Ma- rokkanen’ over ons uitgestort. De kranten plaatsen opruiende stukken over wat ‘zij’ allemaal nog moeten doen om ‘wij’ te wor- den of waarom dat nooit zal lukken. Je zou bijna gaan geloven dat de conclusie terecht is en dat de integratie inderdaad op een mislukking is uitgelopen. Maar hoezo is de integratie mislukt? Waaraan meten we dat af? Kennen we alle feiten? Schatten we ze wel op waarde? De vanzelfsprekendheid waarmee steeds maar weer over misluk- king wordt gepraat, het mediabombardement van negativisme en de schrille anti-islamtoon van sommige opiniepagina’s daag- den mij uit om eens op een rijtje te zetten hoe het er echt voor staat. Mijn ervaringen zijn namelijk heel anders. Als ik om me heen kijk, heb ik helemaal niet het gevoel dat het zo slecht gaat. In mijn Amsterdam, in het Nederland dat ik ken, op de scholen waar ik lezingen houd en bij de vrienden van mijn kinderen zie ik een veel geslaagder integratie dan wat uit al die onheilspel- lende artikelen en boeken naar voren komt. Ik zie een groter succes. Heb ik iets gemist? Ben ik te optimistisch? Te naïef? Dat is goed mogelijk, maar hoe zit het dan met die stapels rapporten, boeken en artikelen van sociale wetenschappers op deelterreinen van het integratievraagstuk? Hun bevindingen zijn vaak opmerkelijk positief en vrijwel alle onderzoekers zijn hoopvol gestemd. Helaas bereiken hun wetenschappelijke arti- kelen, geschreven in academische stijl en voorzien van honder- den voetnoten, zelden het grote publiek. Dat geldt in mindere mate voor de talrijke rapporten van instellingen als het Centraal 12 Bureau voor de Statistiek (cbs), het Sociaal en Cultureel Plan- bureau (scp) en de Wetenschappelijke Raad voor het Regerings- beleid (wrr). Die krijgen bij publicatie wel degelijk media-aan- dacht. Meestal staat er wel iets in dat de aandacht trekt, een opmerkelijke bevinding, soms positief en soms negatief, in elk geval iets wat goed is voor een snel artikel. Als je daarna het hele rapport leest, blijken de bevindingen vaak genuanceerder, com- plexer en meestal ook interessanter dan die berichten in de me- dia doen vermoeden. Vaak zijn deze dikke rapporten goudmij- nen aan informatie, maar de waardevolle klompjes zitten verborgen in lange hoofdstukken met veel cijfers en tabellen. En ook hier blijken de onderzoeksresultaten veel positiever dan de toon van het publieke debat. Hoezo mislukt? Ik vroeg het me meer en meer af. Ik besloot erin te duiken. Eigen dynamiek Enkele jaren geleden heb ik een studie gemaakt van de ontwik- keling van de Amerikaanse immigratie en integratie sinds 1830. In het boek daarover, The American Way. Wat Nederland kan leren van het meest succesvolle immigratieland (2005), beschreef ik hoe miljoenen immigranten in de Verenigde Staten in de loop van bijna tweehonderd jaar allemaal zo’n beetje hetzelfde integra- tieproces hebben doorgemaakt, ongeacht hun achtergrond of afkomst. Het kan één generatie duren, soms twee of drie, maar als je gaat kijken hoe het de verschillende groepen nieuwkomers in Amerika is vergaan, dan blijken hun ervaringen nogal op el- kaar te lijken. Ieren, Duitsers, Italianen, Russische Joden, Chi- nezen, Filipino’s: natuurlijk had elke groep een eigen gezicht, zijn eigen problemen en van elkaar verschillende details. Maar als je kijkt naar de grote lijn in de ontwikkeling van immigran- tengroepen, dan zie je opmerkelijke gelijkenissen. Op basis van die historische ervaringen stelde ik in The Ame- 13 rican Way dat je mag verwachten dat zich in Nederland hetzelf- de proces zal afspelen en dat het ook hier vanzelf goed komt, met wijsheid en geduld. En inderdaad, ook al ontbrak het in Ne- derland de afgelopen jaren aan wijsheid en geduld, de integratie ging gewoon door, precies zoals was voorzien. Want een van de dingen die je van de Amerikaanse ervaring kunt opsteken, is dat sociale processen hun eigen dynamiek hebben. Beleid is nauwe- lijks relevant. Populisme en politieke oprispingen veranderen er niets aan.