Geoturystyka 2 (21) 2010: 35–58 Szlachtowski obszar eksploatacji kruszców jako element projektowanego geoparku „Pieniny” An exploitation area of Szlachtowa ore as an element of the future Pieniny Geopark Tomasz Bartuś1 & Tomasz Kuś2 1,2 AGH Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Katedra Geo- logii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków e-mail: [email protected], [email protected] „Jakże cudowną rzeczą jest złoto! Ten kto je posiada, staje się panem wszystkiego! Złoto otwiera każde drzwi, nawet bramy Raju…” Krzysztof Kolumb Wstęp Projekt utworzenia geoparku w Pieninach po raz pierwszy został przedstawiony przez profesor Zofię Alexandrowicz (2006a, b). W 2006 roku próbę przygotowania wniosku o utworzenie transgranicznego, polsko-słowackiego geoparku „Pieniny” podjął zespół geologów skupionych wokół Katedry Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki Aka- demii Górniczo-Hutniczej im. St. Staszica w Krakowie (Miśkiewicz 2006; Golonka, Krobicki 2007; Golonka, Miśkie- wicz 2007; Bartuś et al. 2009; Miśkiewicz, Golonka 2009). Za Treść: Jednym z najciekawszych obiektów projektowanego geo- jego realizacją przemawiają: niezwykła złożoność budowy parku „Pieniny” będą sztolnie w Jarmucie i Potoku Pałkowskim. geologicznej i wiążąca się z tym wysoka georóżnorodność, Ślady dziedzictwa górniczego szlachtowskiego rejonu eksploatacji względy ochrony przyrody w warunkach dynamicznego roz- kruszców cechują się wysokimi walorami naukowymi, historycz- woju turystyki na obszarach objętych i nieobjętych dotąd nymi, edukacyjnymi i poznawczymi. Minerały kruszcowe eksploatowane w nich prawdopodobnie różnymi formami ochrony, wysoka atrakcyjność turystyczna, od XIV do XVIII w. związane są z występowaniem żył polime- rozwinięta infrastruktura turystyczna i komunikacyjna oraz talicznych i procesami hydrotermalnymi wokół intruzji andezy- potrzeba usystematyzowania i popularyzacji wiedzy o abio- towych wschodniej części pienińskiej linii andezytowej (PAL). tycznej przyrodzie Pienin. Niebagatelnymi, dodatkowymi W historycznych kopalniach eksploatowano epitermalne, ubogie efektami wynikającymi z realizacji zadania byłyby aspekty złoża złotonośne i srebronośne. Zagospodarowanie obiektów społeczne, ekonomiczne i prestiżowe. w ramach geoparku „Pieniny” może przyczynić się do rozłado- Pieniński Park Narodowy (PPN), położony wewnątrz wania ruchu turystycznego w najpopularniejszych, zatłoczonych polskiej części projektowanego geoparku, odwiedza corocz- rejonach Pienin. nie ok. 700 tys. turystów, co w przeliczeniu na 1 ha powierzch- Słowa kluczowe: Szlachtowa, Pieniny, andezyty, sztolnia, kruszce, złoto ni stanowi najwyższy wskaźnik natężenia ruchu turystycz- nego na terenie parków narodowych w Polsce (GUS 2007). Abstract: One of the most interesting objects of the future Pieniny W związku z relatywnie niewielkim obszarem Pienin, wraz geopark would be the Jarmuta and Pałkowski stream adits. Traces z dynamicznym rozwojem turystyki, pojawił się problem of the mining heritage of an exploitation area of Szlachtowa ore akumulacji ruchu turystycznego w niewielkiej liczbie ośrod- are characterized by high scientific, historical, educational and ków. Według danych PPN (GUS 2007) najwięcej turystów cognitive values. The extraction of ore minerals which took place pojawia się na Trzech Koronach (ponad 106 tys./rok) i Soko- probably from XIV to XVIII century was connected with presence licy (ponad 47 tys./rok). Najpopularniejszym szlakiem tury- of polymetallic veins and hydrothermal processes around the stycznym z Krościenka na Trzy Korony w sezonie letnim, andesite intrusions of the Eastern Polish part of the Pieniny Andesite Line (PAL). Historical mines exploited epithermal, poor wędruje dziennie ponad 1500 osób, przy ustalonej chłonności gold- silver deposites. The land use within the Pieniny Geopark szlaku wynoszącej 287 osób (GUS 2007). Wydaje się, że je- might contribute to reduction in tourist flows in the most popular dynym rozwiązaniem obecnej sytuacji byłoby rozładowanie and crowded parts of the Pieniny Mts. ruchu turystycznego przy przekierowaniu go w inne, niewy- Key words: Szlachtowa, Pieniny Mts, andesites, adit, ore, gold korzystane dotąd rejony Pienin. 35 Szlachtowski obszar eksploatacji kruszców jako element projektowanego geoparku „Pieniny” aplikacja w przyszłości będzie mogła być wykorzystana na stanowiskach multimedialnych lub na stronach interneto- wych przyszłego Geoparku „Pieniny”. Położenie Szlachtowa jest niewielką wsią położoną w granicach administracyjnych Szczawnicy, jednego z najbardziej zna- nych, polskich uzdrowisk. Jest usytuowana na pograniczu Pienin i Beskidu Sądeckiego, na wysokości 500–550 m n.p.m., w malowniczej dolinie Grajcarka, prawobrzeżnego dopływu Dunajca, u stóp wyraźnej kulminacji góry Jarmuta (793,8 m n.p.m.) (Fig. 1). Obszar szlachtowski leży w Małych Pieninach, najbardziej na wschód wysuniętej części Pienin leżących na granicy Fig. 1. Szlachtowa z kulminacją góry Jarmuta, fot. K. Dudziński • Centralnych i Zewnętrznych Karpat Zachodnich (Kondracki Szlachtowa with the summit of the Jarmuta Mt., phot. K. Dudziński 2009). Małe Pieniny stanowią wyodrębnioną grupę górską na granicy Beskidu Sądeckiego (na NE) i Pogórza Spisko- Poprawie sytuacji może sprzyjać rozwój geoturystyki -Gubałowskiego (na S). Nazwa „Małe Pieniny” pojawia się (Słomka, Kicińska-Świderska 2004) i utworzenie geoparku w literaturze od połowy XIX wieku, początkowo dotyczy „Pieniny”. Promocja wybranych obiektów i ścieżek geotury- okolicy Homoli. W starszych dokumentach notowana jest stycznych spowoduje rozszerzenie oferty turystycznej i do- nazwa Szlachtowskie Góry. Małe Pieniny ciągną się od prowadzi z jednej strony do rozładowania ruchu turystycz- wypływu Dunajca z Pienin w okolicach Szczawnicy, aż po nego, a z drugiej do zainteresowania turystów fascynującym Obidzę w paśmie Radziejowej. Grzbiet Małych Pienin światem przyrody nieożywionej. o rozciągłości około 14 km przebiega wzdłuż granicy Polski Celem artykułu jest przypomnienie jednych z ważniej- z Republiką Słowacji. Północną granicę pasma stanowi szych obiektów dziedzictwa geologiczno-górniczego Pienin, Grajcarek (na starszych mapach nazywany Ruską Rzeką) cennych elementów przyszłego geoparku „Pieniny” – kopal- (Fig. 2). ni srebra i złota w Jarmucie i Pałkowskim Potoku – należących do szlachtowskiego obszaru eksploatacji kruszców. Budowa geologiczna rejonu Jarmuty na tle pienińskiego pasa skałkowego Metodyka W strukturze Karpat pieniński pas skałkowy (pps) tworzy Przeprowadzone badania poprzedziło zapoznanie się wąską, samodzielną strefę tektoniczną ciągnącą się wzdłuż z literaturą oraz odnalezienie informacji na temat historycz- Karpat na obszarach Słowacji, Polski i Ukrainy. Struktura nej przeszłości szlachtowskiego obszaru eksploatacji pps przebiega z południowego zachodu na południowy kruszców, a także niepublikowanych w czasopismach na- wschód łukiem otwartym ku południowi. Stanowi swoistą ukowych, nowych informacji na temat eksploracji górni- granicę pomiędzy Karpatami zewnętrznymi (fliszowymi, na czych obiektów rejonu. Poza zapoznaniem się z ogólnie N), a Karpatami wewnętrznymi (na S) (Fig. 3). Od północy, znanymi i łatwo dostępnymi pracami źródłowymi z zakre- obrzeżenie pps stanowią paleogeńskie utwory uformowanej su geografii i geologii rejonu, przeprowadzono kwerendę w miocenie płaszczowiny magurskiej, a od południa – paleo- historycznych materiałów archiwalnych zgromadzonych geński flisz podhalański stanowiący osłonę płaszczowin ta- w Archiwum Państwowym w Krakowie na Wawelu w tzw. trzańskich. Zarówno od północy, jak i od południa pps Archiwum Sanguszków. Mając na uwadze konieczność ograniczają głębokie rozłamy tektoniczne powstałe we oceny naukowych, edukacyjnych, estetycznych, kulturo- wczesnym miocenie i mające charakter uskoków lewoprze- wych i innych zalet obiektów szlachtowskiego obszaru suwczych (Birkenmajer 1983, 1986). eksploatacji kruszców, przyjęto zasadę możliwie szerokich Pieniński pas skałkowy zawiera w swej strukturze elemen- i interdyscyplinarnych studiów tematu. ty trzech mezozoicznych basenów osadowych: magurskiego W ramach prac terenowych, w okresie 2005–2010 odbyto (północno-zachodniego), właściwego skałkowego (centralne- ok. dziesięciu wyjazdów terenowych w rejon Małych Pienin, go) i manińskiego (południowo-wschodniego). Baseny ma- w trakcie których weryfikowano i uzupełniano niektóre in- gurski i właściwy skałkowy oddzielone były od siebie formacje literaturowe. grzbietem północno-zachodnim (czorsztyńskim), a baseny W ramach części kameralnej prowadzono prace weryfika- skałkowy i maniński – grzbietem południowo-wschodnim – cyjne i interpretacyjne. Wykorzystując dostępne materiały, tzw. egzotykowym grzbietem Andrusova (Birkenmajer 1979, przygotowano odpowiednie mapy, plany, przekroje, profil 1986; Golonka i in. 2006). Zróżnicowanie batymetrii basenu litostratygraficzny i inne. Opracowano, a następnie wykona- pps zadecydowało o wykształceniu szeregu stref sedymenta- no z zastosowaniem technologii Adobe Flash informatyczny cyjnych, w których od otwarcia zbiornika na granicy triasu projekt prezentujący wybrane zagadnienia szlachtowskiego i jury, aż po okres jego zamknięcia w paleogenie, powstawa- obszaru eksploatacji kruszców (Kuś 2009). Opisywana ły tzw. sukcesje skałkowe (Birkenmajer 1977, 1979, 1986). 36 Szlachtowski obszar eksploatacji kruszców jako element projektowanego geoparku „Pieniny” Fig. 2. Topografia Małych Pienin (OPGK w Krakowie, 1993, zmodyfikowany)