CMYK ANNA BINDACZ GMINA RUDNIK kraina pałaców i zieleni ISBN 83-89802-09-0 ANNA BINDACZ GMINA RUDNIK – kraina pałaców i zieleni RACIBÓRZ 2005 Autorka dziękuję za współpracę: Antoniemu Strzedule, Urszuli Widence, Hubertowi Jaroszowi, Teresie Solisz, Stefanii Pendziałek, Markowi Górkiewiczowi, Hubertowi Mayer, Brunonowi Mrozkowi, Elżbiecie Krybus, Marii Lepszy, Henrykowi Lepszy, Fortunatowi Wallach, Ricie Badurczyk, Gizeli Lenard, Marii Głombik, Ginterowi Kallabis, Anieli Grabowskiej, Franciszkowi Musze, Marcie i Franciszkowi Kszuk, Marii Szramek, Zofii Szramek, Dorocie i Janowi Chrubasikom, Róży Czekała, Erhardowi Malik, Alfredowi Rosie i Józefowi Urbińskiemu. Reprodukowane dokumenty pochodzą ze zbiorów kościoła WNMP w Raciborzu. Za ich udostępnienie wydawca składa podziękowanie ks. proboszczowi Ginterowi Kurowskiemu. Fotografie: Dominik Konieczny, Zygfryd Sochiera, Grzegorz Wawoczny. Wydawca: Wydawnictwo i Agencja Informacyjna WAW Grzegorz Wawoczny, 47-400 Racibórz, ul. Staszica 23/13, tel. (032) 755 15 05, (032) 415 97 97, tel. kom. 605 685 485, e-mail: [email protected] Realizacja wydawnicza: Nowiny Raciborskie sp. z o.o. Skład: Paweł Okulowski Redakcja i korekta: Grzegorz Wawoczny Druk: Augustana, Bielsko-Biała ISBN 83-89802-09-0 AAA Zajmująca powierzchnię blisko 7,4 tysięcy ha gmina Rudnik położona jest w obrębie Kotliny Raciborsko-Oświęcimskiej. Jej miejscowości są malowniczo rozsiane po pagórkowatym terenie na lewym brzegu Odry, bogatym w żyzne gleby, już od pradziejów intensywnie zasiedlanych przez człowieka. Klimat jest tu umiarkowany i korzystny dla rolnictwa. Uprawom sprzyjają wysokie średnioroczne temperatury oraz dobry rozkład opadów. Lato jest długie, zimy zaś krótkie i łagodne. Wiatry są słabe. Przeważają powiewy z zachodu i południa, które przynoszą ciepłą i wilgotną masę powietrza z Europy Zachodniej i znad Morza Śródziemnego. Na łagodność klimatu wpływają również sąsiedztwo rzeki Odry, niewielka odległość od - rozdzielającej Sudety od Karpat – Bramy Morawskiej i rozległa powierzchnia leśna we wschodniej części województwa opolskiego. Gmina administracyjnie należy do powiatu raciborskiego i województwa śląskiego. Od zacho- du graniczy z województwem opolskim. Siedzibą władz samorządowych jest Rudnik. Pozostałe miejscowości to: Brzeźnica, Czerwięcice, Dolędzin, Gamów, Grzegorzowice, Jastrzębie, Lasaki, Ligota Książęca, Łubowice, Modzurów, Ponięcice, Sławienko, Sławików, Strzybnik i Szonowice. Wszystkie zamieszkuje ponad pięć tysięcy osób. Herb gminy Rudnik, to tarcza dwudzielna w słup. W lewym polu na białym tle znajduje się wieża zamkowa z czerwonej cegły, nawiązująca do dawnych i obecnych pałaców. Pod wieżą jest kłos dojrzałego zboża, który świadczy o rolniczym charakterze rudnickich wsi. W polu drugim, na niebieskim tle, umieszczona jest złotolistna gałązka dębu. BRZEŹNICA Nazwa Brzeźnica (dawniej Bresnitz, w latach 1936-1945 Eichendorffmühl) w języku staropol- skim oznacza las brzozowy. Powierzchnia miejscowości wynosi 715 ha. Zamieszkuje ją blisko sze- ściuset mieszkańców. Należy do parafii Łubowice. Badania archeologiczne, prowadzone tu przez wybitnego polskiego archeologa prof. Jana Cho- chorowskiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, ujawniły na wzgórzu graniczącym z Łubowicami cmentarzysko ciałopalne z okresu kultury łużyckiej, związane z pobliskim grodem. Na terenie pradziejowej nekropolii odkryto ponad czterysta siedemdziesiąt pochówków ciałopalnych. Średniowieczna Brzeźnica pojawia się w źródłach przy okazji przeniesienia kolegiaty racibor- skiej z zamkowej kaplicy św. Tomasza z Canterbury do kościoła farnego pod wezwaniem Wniebo- wzięcia Najświętszej Maryi Panny. Książę Jan II zwany Żelaznym uposażył dziesięciną z folwarku zamkowego w Breznicze et Nedan (z Brzeźnicy i Miedoni) kanonika raciborskiego. 12 stycznia 1445 r. książę raciborski Wacław Przemyślida przekazał folwark brzeźnicki i kilka innych okolicznych dóbr swojej żonie Małgorzacie z Szamotuł herbu Nałęcz, córce Wincentego, kasztelana między- rzeckiego. Później – w formie zastawu – wieś przeszła we władanie szlachetnie urodzonego Mate- usza Osińskiego, który od 1477 r. ofiarował dziesięcinę kościołowi kolegiackiemu w Raciborzu. 15 stycznia 1501 r. Brzeźnicę kupił kanclerz Krzysztof Tiachowski, ale już 17 stycznia 1524 r. pozyskał ją szlachcic Mikołaj Holy, właściciel Ponięcic, Błażejowic, Witosławic i Sławikowa. Brat Miko- – 4 – łaja – Zdzisław von Holy, posiadał w latach 1530-1533 przylegające do tych wiosek folwarki. W 1533 r. Brzeźnicę kupił Jan Czepla, który wkrótce darował wieś swojej siostrze Annie, a ona, w 1565 r., odsprzedała ją Hynkowi Petrowiczowi Chorwatowi von Wiecze. Kiedy ten zmarł, Brzeź- nica stała się własnością jego córki Joanny. Ta, w 1602 r., sprzedała wieś za dziesięć tysięcy dwieście talarów Wacławowi Trachowi, panu na Kornicy. W październiku 1645 r., za osiem tysięcy talarów i sto dukatów, Brzeźnicę kupiła Małgorzata Dzierżanowska. Na niewielkim wzniesieniu zbudowała pałac rycerski. W 1667 r. część wsi wraz z tą budowlą ofiarowała swojemu pasierbowi, Fryderykowi Jarockiemu. Drugą część schedy, również z zamkiem, przekazała synowi, Janowi Krzysztofowi Dzierżanowskiemu. Odtąd Brzeźnica podzieliła się na Górną i Dolną. W 1671 r., po śmierci swojej przybranej siostry Katarzyny, Jan Krzysztof Dzierżanowski sprzedał Dolną Brzeźnicę Janowi Fer- dynandowi Larischowi, dzierżawcy Borucina, obecnie w gminie Krzanowice. Umowa zobowiązy- wała nowego właściciela do zapłaty sześćdziesięciu talarów rocznie żyjącemu jeszcze wówczas ojcu Adamowi Dzierżanowskiemu. W 1689 r. Dolna Brzeźnica została sprzedana przez Jana Hynkowi Wacławowi Larischowi. W 1703 r. nabył ją Jan Szypa na Branicach (Johann Schipp von Branitz). Właściciel Brzeźnicy Górnej, Fryderyk Jarocki zmarł w 1678 r. Majątek po nim wystawiono na publiczną licytację. Najwyższą cenę za zamek i dobra wiejskie zaoferowali Katarzyna z domu Larisch i jej małżonek Jerzy Kozłowski, pan na Pilchowicach i Ćwiklicy w Pszczyńskiem. Z mał- żeństwa zrodziło się Kozłowskim pięć córek i jeden syn – dziedzic rodzinnych włości. W 1696 r. sprzedał Górną Brzeźnicę Janowi Szypie na Branicach, temu samemu, który kupił Dolną Brzeź- nicę. W 1703 r. obie części wsi na powrót połączono. Już 28 października 1704 r. złączone dobra kupił Florian Szymon Ehrenkron. W 1725 r. należące do niego dobra obejmowały: zameczek z ogródkiem kuchennym, w którym sadzono warzywa i zioła, browar, sad oraz folwark z ogrodem. Piszący w XIX wieku ks. dr Augustyn Weltzel wzmiankował istniejącą „naprzeciwko” zamku ka- plicę. Ustanowiony tu kapelan odprawiał dla właścicieli zamku, ich gości i służby msze święte, codziennie z wyjątkiem Bożego Narodzenia, Wielkanocy, Wniebowstąpienia, Zielonych Świątek, Bożego Ciała i odpustu w Łubowicach. Prawa do udzielania chrztów, ślubów, pogrzebów ów ka- pelan nie mógł wykonywać bez zgody łubowickiego proboszcza. Na wzmianki o brzeźnickim ka- pelanie można trafić w źródłach jeszcze pod datą 1798. Później kaplicę zamieniono „na szopę”. Po śmierci Ehrenkrona majątkiem zarządzała jego córka, Maria Eleonora, żona Karola Józefa Schi- monsky na Wachowie. Ich potomkowie mieli Brzeźnicę aż do 1817 r. Wtedy to kupił ją szlachcic Wilhelm Bogusław von Wrochem. W 1867 r. dobra brzeźnickie przejął książę raciborski Wiktor I, jeden z największych górnośląskich właścicieli ziemskich. Posiadał je do 1945 r. Wieś miała dawniej aż trzy młyny. W 1698 r. istniała tu już szkoła. W XIX wieku funkcjono- wały dwa wiatraki i dwa duże młyny wodne, w tym jeden zwany „na wygonie”, do którego często przychodził poeta Joseph von Eichendorff rodem z pobliskich Łubowic. Zakochany był w ubogiej miejscowej młynarce, której uroda dawała mu natchnienie do pisania romantycznych wierszy. Z Brzeźnicy pochodził biskup Jan Emanuel von Schimonsky. Urodził się 23 lipca 1752 r. jako syn Karola Józefa von Schimonsky, starosty raciborskiego. Święcenia kapłańskie przyjął w 1775 r. w Rzymie. W 1793 r. został wikariuszem generalnym diecezji wrocławskiej, a cztery lata później jej biskupem pomocniczym. W 1817 r. został mianowany przez papieża na zarządcę biskupstwa. W 1823 r. objął funkcję biskupa diecezji wrocławskiej. Zmarł 27 grudnia 1832 r. Był jedynym bi- skupem wrocławskim z ziemi raciborskiej. – 5 – Zabytki W Brzeźnicy można zobaczyć ruiny pałacu, będącego pozostałością barokowej budowli wznie- sionej w 1645 r. przez Małgorzatę Dzierżanowską. Budowla, zbudowana na planie prostokąta, mu- rowana i otynkowana, otoczona była parkiem oraz ogrodami. Podczas II wojny światowej zabytek został zniszczony. Zachował się park z licznymi ciekawymi okazami starodrzewia. Przy wjeździe na teren byłych zabudowań folwarcznych, na murowanym postumencie stoi kamienna figura św. Jana Nepomucena z XVIII w. Przy ulicy Leśnej, na dawnym wygonie, znajduje się młyn, do którego przy- chodził niegdyś Joseph von Eichendorff. To jeden z nielicznych, pieczołowicie odnawianych tego typu zabytków na ziemi raciborskiej. Przy ulicy Kozielskiej, obok miejsca, gdzie niegdyś znajdował się dwukondygnacyjny lamus czyli spichlerz dworski z XIX w., stoi dziewiętnastowieczna kapliczka z ostrołukowym wnętrzem. Niedaleko stąd stoi druga kapliczka, wybudowana w 1929 r. przez Adolfa Marklowskiego w podzięce za szczęśliwy powrót do domu z I wojny światowej. Kolejna kapliczka jest przy ulicy Leśnej. Poświęconą ją św. Rodzinie. Co roku 1 stycznia, w uroczystość św. Rodziny, odprawiana jest tu msza święta odpustowa. Warto wiedzieć, iż przy ulicy Leśnej, na posesji państwa Kiszków, stoi liczący sobie trzysta lat dąb. Ten niezwykły okaz ma dwa metry średnicy. Brzeźnica