Z KART HISTORII POWIATU RYBNICKIEGO Z KART HISTORII POWIATU RYBNICKIEGO Praca zbiorowa pod redakcj¹ Dawida Kellera Muzeum w Rybniku Rybnik 2008 Materia³y z konferencji pt. Z kart historii powiatu rybnickiego zorganizowanej w dniu 4 marca 2008 r. z okazji 190. rocznicy powstania powiatu rybnickiego Recenzent: dr Aleksander WoŸny Korekta: Maria WoŸna Sk³ad: Dawid Keller Projekt i przygotowanie ok³adki: Krzysztof Dublewski, S³awomir Studnik Na ok³adce wykorzystano mapê powiatu rybnickiego z 1934 r. oraz pocztówki ze zbiorów Muzeum w Rybniku ISBN 978-83-925981-0-7 © by Muzeum w Rybniku, Rybnik 2008 Nak³ad: 400 egz. Druk: Centrum Us³ug Drukarskich Henryk Miler, Ruda Œl¹ska, ul. Szyma³y 11, www.cuddruk.pl Spis treœci Dawid Keller Wprowadzenie 9 Daniela Lampert (Rybnik) Miasto Rybnik – powiat grodzki 17 Krzysztof Kluczniok (Rybnik) Wspó³czesny powiat rybnicki 27 Norbert Mika (Rybnik) Pruskie powiaty na Górnym Œl¹sku w latach 1741–1871 37 Karolina Kurzydym (Rybnik) Prawne podstawy funkcjonowania g³ównych organów województwa œl¹skiego oraz samorz¹du terytorialnego Górnego Œl¹ska z szczególnym uwzglêdnieniem powiatu rybnickiego w latach 1922–1939 45 Krzysztof Stopa (Racibórz) Przydatnoœæ raciborskiego zasobu archiwalnego jako oddzia³u Archiwum Pañstwowego w Katowicach do badañ nad histori¹ powiatu rybnickiego 59 Micha³ M¹czka, Piotr Greiner (Katowice) ród³a kartograficzne do dziejów powiatu rybnickiego (do 1945 r.) w zasobie Archiwum Pañstwowego w Katowicach 77 Damian Halmer (Zabrze) Miejscowoœci powiatu rybnickiego na mapach i planach Wy¿szego Urzêdu Górniczego we Wroc³awiu. Ze zbiorów Muzeum Górnictwa Wêglowego w Zabrzu 83 Tomasz Szafron (Rybnik) Budynek Starostwa Powiatowego w Rybniku 101 5 SPIS TREŒCI Stefan Guzy (Berlin) Die preußischen Landräte des Kreises Rybnik in Oberschlesien (1818–1945). Eine chronologische Zusammenstellung mit biographischen Notizen 112 Jan Delowicz (¯ory) Rybnicki landrat 149 Krzysztof Soida (Katowice) Kolej w¹skotorowa u¿ytku publicznego w powiecie rybnickim 159 Bogdan Kloch (Rybnik) Pocz¹tki nowoczesnej infrastruktury wodoci¹gowej i kanalizacyjnej w powiatowym mieœcie Rybnik do 1914 r. 165 Adam Fru¿yñski (Zabrze) Historia górnictwa w powiecie rybnickim do 1939 r. 183 Dawid Keller (Rybnik) Zarys historii budowy linii kolejowej z Rybnika przez ¯ory do Pszczyny 205 Beata Olszewska (Rybnik) Reemigranci plebiscytowi w powiecie rybnickim – przyczynek do badañ 227 Marcin Wieczorek (Rybnik) Prywatna Wy¿sza Szko³a w Rybniku z niemieckim jêzykiem wyk³adowym 237 Aleksandra Grabiec (Rybnik) Przedsiêbiorstwo Budowlane Nad- i Podziemne (stolarnia budowlana) W³adys³aw Malinowski dawniej Paul Martiny &C/O (1902–1943) 255 Ryszard Kaczmarek (Katowice) Powiat rybnicki podczas II wojny œwiatowej 273 Roman Adler (Chorzów) Artur Trunkhardt (1887–1965) – westfalski antyhakatysta, katolicki antyfaszysta, polski Œl¹zak 293 6 SPIS TREŒCI Aldona Urbanek (£ódŸ) „Do Ciebie Ziemio Rybnicka wci¹¿ wracam” – rzecz o Maksymilianie Basiœcie 323 Dariusz Wêgrzyn (Katowice) Szefowie „bezprawia”. Kadra kierownicza aparatu bezpieczeñstwa w Rybniku (1945–1956) 335 Anna Gudzik (Czerwionka-Leszczyny) Z historii Czerwionki i Czuchowa do 1922 r. 349 Ilustracje 363 7 Dawid Keller (Rybnik) Wprowadzenie Z kart historii powiatu rybnickiego ... tworz¹c wystawê i organizuj¹c konferencjê, której pok³osiem jest prezentowane wydawnictwo, przyœwieca³o mi przedsta- wienie jak najszerszego spektrum wydarzeñ, postaci, zagadnieñ zwi¹zanych z powiatem rybnickim w jego historycznych granicach. Nie mia³em jednak am- bicji, aby w ten sposób ogarn¹æ ca³¹ historiê tego terenu, by³oby to po prostu niemo¿liwe. Karty z historii doœæ powszechnie kojarz¹ siê z kartkami kalendarza, starego, œciennego, odrywanymi ka¿dego kolejnego dnia. Dla mnie jest to suma wyda- rzeñ i zagadnieñ zwi¹zanych z danym (tak jak w tym przypadku) terenem powia- tu rybnickiego. W trakcie konferencji i w prezentowanej publikacji uda³o siê autorom poruszyæ tylko kilkanaœcie z nich. G³êbsza analiza tekstów sk³ania do wy³onienia kilkunastu kolejnych, ale to tylko przys³owiowy wierzcho³ek góry lodowej. Od kilku lat zmagam siê ze stawianymi mi pytaniami o historie ró¿nych pos- taci, obiektów na terenie samego Rybnika czy te¿ okolicznych miejscowoœci. Na wiele z nich moja odpowiedŸ streszcza siê jedynie w zdawkowym „Nie wiem”. Proponujê równie¿ skorzystanie z biblioteki (i stare prace Alfonsa Mrowca, Inno- centego Libury, Jana Walczaka itp.), bardziej ambitnym polecam archiwum. Gdy jednak wspomnê o niemieckich rêkopisach, które, chc¹c odpowiedzieæ na te py- tania, nale¿a³oby przeczytaæ, odszukaæ, zweryfikowaæ, moi rozmówcy najczêœ- ciej siê poddaj¹. Przyk³adem w zasadzie nierozwi¹zanej do dziœ w sposób jed- noznaczny i przedstawionej w jednej popularnej publikacji, kwestii, jest data mianowania W³adys³awa Webera burmistrzem. Zainteresowanych zapraszam do samodzielnego przeœledzenia literatury ... wnioski s¹ doœæ zaskakuj¹ce. St¹d zatem pojawi³o siê pragnienie pog³êbienia badañ naukowych nad dzieja- mi historycznego powiatu rybnickiego. Dlaczego historycznego? Poniewa¿, co mo¿na przeœledziæ na wystawie, ale i w prezentowanej publikacji, obecny teren okreœlany tym mianem, daleko odbiega od jego pocz¹tków. Czêœæ miejscowoœci, powszechnie kojarzonych z powiatem rybnickim, pierwotnie przynale¿a³a do powiatu raciborskiego, a inne (Rudy, Pilchowice) przez d³ugie lata tworz¹ce po- wiat rybnicki, obecnie kojarz¹ nam siê tylko z innymi jednostkami administra- cyjnymi. To pierwszy powód badañ. Drugi to wspomniana niewielka iloœæ literatury omawiaj¹cej dzieje powiatu i jego miejscowoœci. Oczywiœcie, pobie¿ne przeœle- dzenie publikacji stoj¹cych na pó³kach bibliotecznych czy ksiêgarskich, przeczy temu pogl¹dowi. Jednak¿e po weryfikacji Ÿróde³ okazuje siê, ¿e znaczna ich czêœæ opiera siê na znikomej podstawie Ÿród³owej (np. wy³¹cznie archiwa szkol- 9 DAWID KELLER ne, parafialne, zawodowe), lub te¿ wybór tych Ÿróde³ jest kontrowersyjny. Co ciekawe, te prace sprzedaj¹ siê najlepiej i docieraj¹ do najszerszego grona odbior- ców i wp³ywaj¹ na powszechne pojmowanie historii. Tymczasem ksi¹¿ki oparte na rzetelnie przebadanym materiale Ÿród³owym, rozproszonym, w najlepszym wypadku na obszarze trzech województw (œl¹skie, opolskie, dolnoœl¹skie), s¹ traktowane jako nieprzystêpne i trudne. Przedstawiony ni¿ej wykaz literatury poruszaj¹cej zagadnienia historii powiatu rybnickiego, nie jest, oczywiœcie, kom- pletny. Jednak¿e pokazuje obie te rzeczywistoœci i wskazuje jak wiele jeszcze pozosta³o do zbadania. Wielokrotnie ju¿ opowiadana historia o wyjaœnieniu b³êdnych danych podanych przez o. Emila Drobnego, jest tego wymownym do- wodem (por. praca Bogdana Klocha i Aleksandry Grabiec o koœciele p.w. œw. Antoniego w Rybniku). Wykaz mo¿e stanowiæ natomiast podstawowe kompen- dium wiedzy, od którego nale¿y rozpocz¹æ wszelkie poszukiwania. Mam nadziejê, ¿e prezentowane w niniejszym wydawnictwie efekty badañ kilkunastu autorów, przekonaj¹ niezdecydowanych, ¿e w muzeum prowadzi siê badania naukowe; ¿e poszukiwania historyczne to rodzaj pasjonuj¹cego œledz- twa, którego zakoñczenia nie da siê przewidzieæ (por. tekst A. Grabiec); ¿e histo- ria powiatu rybnickiego skrywa jeszcze wiele tajemnic godnych odkrycia. Chcia³- bym zachêciæ do prowadzenia szerokich badañ naukowych na temat dziejów historycznego powiatu rybnickiego, szczególnie badaczy akademickich. Skomplikowan¹ teraŸniejszoœæ przedstawiaj¹ zatem teksty przygotowane przez w³adze powiatu rybnickiego oraz Urz¹d Miasta Rybnika (powiat grodzki). Nastêpnie Norbert Mika i Karolina Kurzydym przedstawili prawne i polityczne aspekty funkcjonowania powiatów w latach 1741–1922. Przed prezentacj¹ za- gadnieñ szczegó³owych, konieczne by³o wprowadzenie informacji o istniej¹- cych materia³ach Ÿród³owych do dziejów powiatu rybnickiego – st¹d teksty Krzysztofa Stopy i Piotra Greinera z Archiwum Pañstwowego w Katowicach oraz Damiana Halmera z Muzeum Górnictwa Wêglowego. Budynek starostwa powiatowego w Rybniku jest jednym z nielicznych na terenie dawnej rejencji opolskiej, które zachowa³y sw¹ pierwotn¹ funkcjê do dnia dzisiejszego. Dlatego konieczne sta³o siê bli¿sze opisanie jego historii architektury przez Tomasza Szafrona. Historiê niektórych starostów powiatowych przedstawili Stefan Guzy i Jan Delowicz. Nale¿y podkreœliæ, ¿e obaj autorzy dysponowali odmiennymi mate- ria³ami, st¹d ciekawe jest porównanie tych tekstów. Powiat rybnicki w dzisiejszej formie nie istnia³by prawdopodobnie, gdyby nie gwa³towny rozwój gospodarczy. Ró¿nym zagadnieniom poœwiêcone s¹ prace Krzysztofa Soidy, B. Klocha, Adama Fru¿yñskiego. Historia spo³eczna i biogra- fistyka wzbudzaj¹ równie du¿e zainteresowanie, st¹d zapewne prace Beaty Olszewskiej o reemigrantach plebiscytowych, Marcina Wieczorka o szkolnict- 10 WPROWADZENIE wie mniejszoœciowym, Romana Adlera o Arturze Trunkhardtcie czy Aldony Urbanek o Maksymilianie Basiœcie. W kontekœcie niezwykle dziœ popularnych rozliczeñ z przesz³oœci¹, lokuje siê artyku³ Dariusza Wêgrzyna, który przedstawia organizacjê aparatu bezpieczeñ- stwa. Na zakoñczenie przyk³ad historii lokalnej – zarys dziejów trzech miejsco- woœci, przygotowany przez Annê Gudzik. Nie chcia³bym, aby prezentowane wydawnictwo ani towarzysz¹ca mu konfe- rencja, mia³y charakter jednorazowego zrywu. Dlatego ju¿ teraz zapraszam do udzia³u w konferencji poœwiêconej historii powiatu rybnickiego w czasie II woj- ny œwiatowej, która odbêdzie siê 4 marca 2009 r. Mam nadziejê, ¿e zgromadzi ona równie wielu uczestników. Podstawowa bibliografia historii powiatu rybnickiego (wybór): Opracowania ogólne dotycz¹ce historii