PAMIĘĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ PISMO INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ ISSN 1427-7476 2 (24) 2014 PAMIĘĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ PISMO NAUKOWE POŚWIĘCONE HISTORII NAJNOWSZEJ PAMIĘĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ PISMO NAUKOWE POŚWIĘCONE HISTORII NAJNOWSZEJ 2 (24) 2014 Warszawa RADA PROGRAMOWA: dr Petr Blažek, dr Jochen Böhler, dr José M. Faraldo, prof. Idesbald Goddeeris, prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek, dr Łukasz Kamiński, prof. Padraic Kenney, dr hab. Marek Kornat, prof. dr hab. Paweł Machcewicz, dr Andrij Portnow, prof. dr hab. Rafał Stobiecki, prof. dr hab. Dariusz Stola REDAKCJA: dr Władysław Bułhak, dr Natalia Jarska (II sekretarz redakcji), dr Małgorzata Choma-Jusińska (sekretarz redakcji), dr Patryk Pleskot, dr Sławomir Poleszak (redaktor naczelny), dr Grzegorz Waligóra, dr hab. Marek Wierzbicki, dr hab. Rafał Wnuk Spis recenzentów współpracujących z czasopismem „Pamięć i Sprawiedliwość” przy tomach wydanych w 2014 r.: dr hab. Tomasz Balbus, dr hab. Grzegorz Berendt, dr Karolina Bittner, dr hab. Daniel Boćkowski, dr hab. Robert Borkowski, dr Błażej Brzostek, dr Jan Bury, dr hab. Adam Dziurok, prof. Tadeusz Dubicki, prof. Jerzy Eisler, dr hab. Ry- szard Gryz, prof. Andrzej Friszke, dr Łukasz Garbal, dr Piotr Gontarczyk, dr Andrzej Grajewski, dr hab. Igor Hałagida, dr hab. Grzegorz Hryciuk, dr hab. Wanda Jarząbek, dr Sławomir Kalbarczyk, dr Bartosz Kaliski, dr Daniel Koreś, Paweł Knap, dr Marcin Kruszyński, dr hab. Dariusz Libionka, dr Sebastian Ligarski, dr Piotr M. Majewski, dr hab. Mariusz Mazur, dr Anna Mazurkiewicz, dr hab. Grzegorz Motyka, dr hab. Filip Musiał, dr hab. Piotr Niwiński, dr hab. Sławomir M. Nowinowski, prof. Andrzej Paczkowski, dr Mariusz Patelski, prof. Maria Pasztor, dr hab. Joanna Sadowska, dr Paweł Sasanka, dr Paweł Skubisz, dr hab. Paweł Sowiński, dr Ryszard Stefanik, dr Krzysztof Strzałka, prof. Włodzimierz Su- leja, dr hab. Jarosław Syrnyk, dr Bogusław Tracz, dr Daniel Wicenty, dr hab. Jakub Wojtkowiak, dr hab. Janusz Wróbel, dr Mariusz Zajączkowski, dr hab. Marcin Zaremba, dr hab. Zdzisław Zblewski, prof. Jan Żaryn. Redaktor statystyczny: dr Piotr Rachwał Redaktor tematyczny: dr Patryk Pleskot Redaktor językowy: dr Magdalena Baj Opracowanie redakcyjne: Irena Siwińska, Aneta Muszel Korekta: Magdalena Pabich Projekt graficzny: Krzysztof Findziński Redakcja techniczna: Wojciech Czaplicki Tłumaczenie streszczeń na język angielski: LIDEX Skład i łamanie: Post-scriptum Druk i oprawa: Pasaż sp. z o.o.; ul. Rydlówka 24; 30-363 Kraków © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2014 ISSN 1427-7476 Redakcja: dr Małgorzata Choma-Jusińska, adresy do przesyłania artykułów: [email protected]; ul. Szewska 2, 20-086 Lublin; tel. 81 536 34 65 Wydawnictwo: dr Dorota Mazek, [email protected]; MARS, ul. Wołoska 7, 02-675 Warszawa, tel. 22 581 88 85 Zapraszamy na stronę internetową www.ipn.gov.pl oraz do księgarni internetowej www.ipn.poczytaj.pl PAMIĘĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ 2 (24) 2014 SPIS TREŚCI Od Redakcji (Patryk Pleskot) .................................................................... 11 I. Dyskusja Sebastian Ligarski • Patryk Pleskot, Twórcy o twórcach w PRL .................................................................................. 15 II. Studia Sebastian Ligarski, Polityka władz komunistycznych wobec twórców kultury w latach 1945–1989 ...................... 51 Andrzej Skalimowski, „Budowniczy stolicy”. Warszaw- ski mecenat Bolesława Bieruta w latach 1945–1955 .............. 75 Michał Przeperski, Władze i dziennikarze. Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich w 1956 roku ............... 95 Patryk Pleskot, Samobójstwo, wypadek, a może morder- stwo? Wokół śmierci Jerzego Zawieyskiego (1969 rok) ......... 135 Zbigniew Bereszyński, Rewolucja „Solidarności” w sto- licy polskiej piosenki (1980–1989). Postawy i rola społeczna twórców w czasach przełomu na przykładzie Opola ............. 149 Jan Olaszek, Konstanty Gebert – redaktor i publicysta prasy podziemnej ................................................ 191 III. Varia Łukasz Chimiak, „Adam Tarnowski – nasz poseł w Sofii”. Przyczynek do dziejów współpracy polsko-bułgarskiej w latach 1939–1941 ............................................................ 227 Łukasz Jasiński, Powojenne rozliczenia w Czechosłowacji 1945–1948. Proces prawny i tło polityczne ...................................................................... 253 Ignacy Masny, Liga Narodowo-Demokratyczna w latach 1957–1960 ............................................................ 283 Filip Gańczak, Walka o przywództwo w PZPR w roku 1981 w dokumentach aparatu władzy Niemieckiej Republiki Demokratycznej .................................. 321 Amir Weiner, Widmo imperiów: powracający z Gułagu a wschodnioeuropejskie rebelie i sowiecka polityka pogranicza ............................................................... 341 Sebastian Pilarski, „Odmówił powrotu do kraju” – ucieczki piłkarzy z PRL na Zachód ....................................... 387 Mary Patrice Erdmans, Aktywność polityczna uchodźców „Solidarności” w Chicago w latach 1980–1989 ............................................................. 423 IV. Dokumenty Paweł Duber, Nieznane dokumenty dotyczące próby wydostania ministra Józefa Becka z Rumunii w 1944 roku ........................................................................ 447 Michał Rosenberg, Mówić pełnym głosem. Władze wobec dramatopisarzy i środowiska teatralnego na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ................. 453 V. Recenzje i polemiki Polski przypadek szczególny. Recenzja książki Johna Connelly’ego, Zniewolony uniwersytet. Sowietyzacja szkolnictwa wyższego w Niemczech Wschodnich, Czechach i Polsce. 1945–1956, tłum. Witold Rodkiewicz, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa 2014, ss. 427 (Krzysztof Kosiński) ........................ 489 Women and Men at War. A Gender Perspective on World War II and its Aftermath in Central and Eastern Europe, red. Maren Röger, Ruth Leiserowitz, Deutsches Historisches Institut, Osnabrück 2012, ss. 342 (Natalia Jarska) ......................................................... 504 VI. Konferencje Patryk Pleskot, Nauki społeczne na Dzikim Zachodzie. Coroczna konferencja Western Social Science Association, Albuquerque (Nowy Meksyk), 2–5 kwietnia 2014 roku ........ 515 Anna Mazurkiewicz, Relacja z sesji naukowych zorganizowanych na European Social Science History Con- ference przez uczestników Centralnego Projektu Badawcze- go IPN „Polska emigracja polityczna 1939–1989”, Wiedeń, 23–26 kwietnia 2014 roku ................................................... 519 Patryk Pleskot, Od Wolnej Europy do wolnej Europy. Sprawozdanie z konferencji „From Free Europe to Free Poland. Free Europe Committee in the Cold War”, Gdańsk, 5–6 września 2014 roku ...................................................... 527 MEMORy AND JuSTICE 2 (24) 2014 CONTENTS Editorial (Patryk Pleskot) ........................................................................... 11 I. Discussion Sebastian Ligarski • Patryk Pleskot, Artists about Artists in the People’s Republic of Poland ....................................... 15 II. Studies Sebastian Ligarski, The Policy of the Communist Authori- ties towards Writers and Artists between 1945 and 1989 ....... 51 Andrzej Skalimowski, “Builder of the Capital”? Warsaw Patronage of Bolesław Bierut in the years 1945–1955 ........... 75 Michał Przeperski, Authorities and Journalists. Polish Journalists’ Association in 1956 ................................... 95 Patryk Pleskot, Suicide, Accident or Murder? On the Death of Jerzy Zawieyski (1969) ............................... 135 Zbigniew Bereszyński, The ‘Solidarity’ Revolution in the Capital of Polish Music (1980–1989). Attitudes and the Social Role of Artists during Historical Turning Points, with Opole as an Example ............................................................ 149 Jan Olaszek, Konstanty Gebert – Editor and Publicist of the underground Press ...................................................... 191 III. Varia Łukasz Chimiak, “Minister Adam Tarnowski – our MP in Sofia”. A Trigger for the Polish-Bulgarian Cooperation in the First years of German Occupation (1939–1941) ........... 227 Łukasz Jasiński, Post-war Retributions in Czechoslova- kia, 1945–1948 Legal Process and Political Background ........ 253 Ignacy Masny, Democratic-National League in the years 1957–1960 ....................................................... 283 Filip Gańczak, The Power Struggle within the Polish united Workers’ Party in 1981 in the East German Go- vernment and Party Archives ................................................. 321 Amir Weiner, The Empires Pay a Visit: When Gulag Returnees Encountered East European Rebellions on the Soviet Western Frontier ....................................................... 341 Sebastian Pilarski, “He refused to go back home” – Foot ball Players’ Exiles from the People’s Republic of Poland to the West .......................................................................... 387 Mary Patrice Erdmans, Political Activism among Solida- rity Refugees in Chicago, 1980–1989 .................................... 423 IV. Documents Paweł Duber, unknown Documents on the Attempt to get Minister Józef Beck out of Romania in 1944 ................ 447 Michał Rosenberg, Speaking Freely. The Attitude of the Authorities towards Playwrights and the Theatrical Commu- nity in the Late Fifties and Early Sixties .................................. 453 V. Book Reviews The Polish Specific