WONINGTOESTANDEN I N W EST E R WOL DE. BIJDRAGE TOT DE KENNIS DER WONING­ TOE STA N 0 ENT E N P LAT TEL A N 0 E. PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE GENEESKUNDE AAN DE RIJKS­ UNIVERSITEIT TE GRONINGEN. OP GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS OR A. KLUYVER. HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER LETTEREN EN WIJSBEGEERTE. TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER GENEESKUNDE IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN OP VRIJDAG 28 MAART 1924. DES NAMIDDAGS TE 4 UUR. DOOR HARM EVERT ROOKMAKER GEBOREN TE BELLINGWOLDE. o M . DE WAAL - 1924 - GRONINGEN o 1 Het verschijnen van mijn proefschrift is mij een welkome gelegenheid, U , Hoogleeraren en Lectoren der geneeskundige en natuurphilosophische faculteiten te Groningen dank te zeggen voor het van U genoten onderwijs. U, Zeergeleerde Heeren Ta n j a en Her der s c h ê e, dank ik voor de leiding, welke Gij mij als assistent aan het Wilhelmina­ Gasthuis te Amsterdam hebt gegeven. Ook aan U, Zeergeleerde K u i per, hooggeachte Directeur, voel ik mij ten zeerste verplicht voor de welwillendheid, waarmede Gij mij in die jaren steeds met raad en daad terzijde stondt. ~ De groote bezieling, welke Gij, geachte Mi d den dor p, behalve voor Uw werk als praktizeerend geneesheer te Bellingwolde, ook gevoelt voor het woningvraagstuk ten plattelande, waarvan Gij in woord en geschrift zoo dikwijls hebt getuigd, heeft ook mijn belangstelling daarvoor opgewekt. Ik dank U voor de vele wenken welke Gij mij gaaft. Ten zeerste stel ik het op prijs, dat Gij, hooggeleerde Kie in, mijn promotor hebt willen zijn. Veel dank ben ik U verschuldigd voor den grooten steun en de vele raadgevingen, welke ik bij de bewerking van dit proefschrift van U heb mogen ontvangen. INLEIDING. Op het internationaal woningcongres te 's Graven­ hage, gehouden in 1913, kwamen in het bijzonder de stad Amsterdam en de provincie Friesland op INHOUD. den voorgrond als baanbreeksters op het gebied der praktische woningverbetering. Zoowel de stad Amsterdam als de provincie Inleiding 1 Friesland hadden relatief het meest geprofiteerd van de gunstige bepalingen onder welke de gemeenten, Hoofd st u k 1. Woningonderzoek en statistiek 6 met goedkoop geld van rijkswege, woningen konden Hoofdstuk 1I. Beschrijving der woningen: bouwen ten behoeve van den arbeidersstand. a. Oudeschans en onmiddellijke omgeving 17 Andere plaatsen, als den Haag, Arnhem, Rotter­ b. Boertange en ommiddellijke omgeving 24 dam, Enschedé en Hengelo lieten aan de bezoekers c. Het overige gedeelte van Westerwolde 26 zien, wat zij voor haar arbeidersbevolking hadden gebouwd. Behalve Friesland ~ Leeuwarden had Hoofdstuk lIl. Bedsteden. 73 reeds in 1858 haar eerste woningbouw-vereeniging ~ kwam het platteland op een zeer poovere wijze voor den dag. Zoo ook de provincie Groningen ; alleen de stad Groningen, Veendam en Wildervank bezaten woningstichtingen of vereenigingen, die eenige tien­ tallen woningen hadden gebouwd. Het platteland van Groningen bezat verder geen woningbouw­ vereeniging. Opmerkelijk is echter het groote aantal woningbouw-vereenigingen in den zin der woningwet, · dat men ziet ontstaan nà 1913. In niet geringe mate werkte hiertoe mee de allengs 1 ontstane woningnood, die in 1917 nog veel grooter De bevolkingsdichtheid van deze streek is dus zeer werd, gelijken tred houdende met het duurder worden gering, zij bedraagt ].1 inwoner per H.A. van materialen en loonen. Dergelijke ressorten zijn te uitgebreid voor één Volgens de gezondheidswet van 1902 werd ons commissie. Ter behartiging der gezondheidsbelangen land verdeeld in ressorten, uit welker inwoners de ten plattelande zou het wenschelijk zijn, dat zulk 'een leden der gezondheidscommissies werden gekozen gebied in elk geval twee of drie ressorten vormde. voor de betreffende ressorten. Westerwolde is reeds langen tijd bewoond ge­ Tot 1913 had zich de praktische werkzaamheid weest en komt meer overeen met Drente dan met der gezondheidscommissies niet verder gewaagd op het overige deel van Groningen, zoowel wat zijn het gebied der woningverbetering dan tot het af­ grondsoorten betreft (zand en hoogveen), als zijn keuren van de allerslechtste exemplaren, het aan­ oorspronkelijke bevolking, welke Saksisch is. wijzen van verbeteringen in woningen, die niet De oudste nederzettingen vindt men op de hoogste afgekeurd konden worden, het opstellen van bouw­ gedeelten, Vlachtwedde, Onstwedde, Veele, Sellingen, verordeningen en enkele andere nuttige zaken meer. V riescheloo en Bellingwolde. Zoo ook de gezondheidscommissie van het ressort Het verdere gedeelte was vroeger zeer moerassig. Wedde. Het ressort Wedde omvat de gemeenten In 1828 werden tegenwoordige gedeelten van Blij­ Bellingwolde, Wedde, Vlachtwedde en Onstwedde, ham, Bellingwolde en V riescheloo ingepolderd. Van dat is dus het geheele landschap Westerwolde. Dit 1909 tot 1917 zijn de overige gedeelten door kanali­ gebied heeft een enorme uitgestrektheid, zoodat het satie van het Waterschap Westerwolde geleidelijk zeer moeilijk is voor de leden der gezondheids­ drooggelegd. In verband hiermee breidde de bevol­ commissie een goed overzicht en een gegrond oordeel king zich in de laatste jaren enorm uit en zijn er over de daar heerschende woningtoestanden te krijgen. zeer veel nieuwe huizen gebouwd. De grootste afmeting van het geheele gebied (van Alleen het meest noordelijk gedeelte van Wester­ Noord naar Zuid) bedraagt 42 K.M., de grootste wolde bestaat uit kleigrond; in Bellingwolde en breedte 20 K.M. Buitendien staat slechts lis der Vriescheloo vindt men dalgronden, afkomstig van woningen aan den verharden weg. Het totale opper­ ontgonnen hoogveen. Overigens is alles zandgrond vlak van het geheele ressort is 38000 H.A., het met enkele veenstreken. De hooge zandgronden. aantal inwoners bedroeg 1 Jan. 1923 41.205 1). speciaal de esschen, zijn sedert onheuglijke tijden in cultuur. De lagere zandgronden en de veenstreken 1) Opgave Centraal Bureau voor de Statistiek. zijn pas in de latere jaren ontgonnen. 2 3 Centra waren vroeger de oude vestingen Oude­ TABEL 1. schans en Boertange, waarvan de woningen nog duidelijk het stedelijk karakter vertoonen. Sterfte aan Tuberculose in Westerwo1de gedurende het tijdsverloop 190 1~ 1923. De bevolking van Westerwolde is heden ten dage - - - Totale sterfte Sterfte aan zeer heterogeen en de tijden van voor 40 jaar, toen I aan Aantal Tuberculose I Sterfte aan men hier uitsluitend de echte Westerwolders aantrof, Jaren. Tuberculose inwoners I pro . mille Tuberculose in van In pro 'mille zijn voorbij; van alle kanten zijn nieuwe bewoners IWesterwolde. Westerwolde. j Westerwolde. in Nederland. komen opdagen en wel in zóó grooten getale, dat wij niet meer van een typisch Westerwoldsche be­ 1901 I 57 25574 2,23 1,94 1902 volking kunnen spreken. 45 26161 1.72 1,87 1903 . 54 Aan den Oostkant grenst Westerwolde aan den 26722 2.02 1.89 1904 r 46 27305 "Kreitz" Hümling, waar Prof. Jacob 1), in opdracht van 1,68 1.84 1905 55 27916 1.97 de Duitsche regeering, uitgebreide onderzoekingen 1906 1.79 38 28724 1.32 1,78 heeft gedaan omtrent het voorkomen van Tubercu­ 45 1907 I 29172 1.54 1,73 1908 47 I! lose. In dezen Kreitz bleek de sterfte aan Tuberculose 29857 1.57 1.62 43 1 grooter te zijn dan in eenig ander deel van het 1909 r 30423 1,41 1,61 1910 I Duitsche rijk. 43 31210 1.38 1,55 1911 37 !I 31646 1.16 1.57 i Ook in Westerwolde was de sterfte aan Tuber­ 2 47 1 19 I r 32430 1,45 1,44 1 culose vroeger enorm groot. Door de grootere wel­ 1913 39 33251 1,17 1,42 vaart en de goede organisatie van het Groene Kruis, 1914 41 1 34399 1.18 1,40 1915 49 waardoor het mogelijk werd de patienten van licht 35067 1,39 1.44 I 1916 j 47 en lucht te doen profiteeren, is het sterftecijfer voor 35787 1.31 1,67 1917 50 Tuberculose in Westerwolde in de laatste jaren 37079 1.35 1,82 1918 61 I 37965 1.61 2,03 sterk gedaald. Deze daling is zelfs sterker dan de 1919 54 38812 1,39 1.74 daling voor het geheele land. Ik verwijs hiervoor 1920 r 39 39634 0,98 1,47 naar Tabel I 2). 1921 27 40383 0,67 1,27 1922 I 35 41205 0,85 I, I 4 1) Dr. P. Jacob. Die Tuberkulose und die hygiënischen Misz­ stände auf dern Lande. I 2) Centraal Bureau voor de Statistiek. 4 I 5 I1 het Zuidelijk gedeelte, Musselkanaal en Terapel~ kanaal, een veenkoloniaal uiterlijk vertoont. Ter illustratie van wat in Westerwolde op woning­ HOOFDSTUK r. gebied te vinden was en ten deele nog te vinden is, heb ik in Tabel Il een statistiek opgenomen, samengesteld uit de bevindingen van het systematisch WONINGONDERZOEK EN STATISTIEK. woningonderzoek, dat in 1905 in opdracht van de gezondheidscommissie van het ressort Wedde plaats De finantieele draagkracht van de bevolking in had I); wegens de hooge kosten is dit het laatste het oude Westerwolde was gering, de begrippen volledige onderzoek geweest. van hygiëne waren primitief en als gevolg daarvan Het aantal eigen woningen bleek zeer groot te de woningtoestanden slecht. zijn, eveneens het aantal éénkamerwoningen, terwijl De oudste woningen, die men thans in W ester~ vooral in de gemeente Onstwedde veel slaapplaatsen wolde aantreft, zijn klein in getal en dateeren uit in stallen en schuren voorkwamen. De verslaggevers de jaren van 1600 tot 1700. De meeste oude huizen van het woningonderzoek voegden aan de beschrij~ zijn van nà 1672 (veldtocht van den Bisschop van ving dikwijls de qualificaties toe: Munster) en het overgroote aantal der woningen Onbewoonbaar, is van de laatste 20~60 jaar. Onderhoud zeer slecht, 11 Men vindt hier woningen van plaggen, van turf, Gelijk een hok voor dieren, Eigenlijk geen woning, Bouwvallig, hout, steen of van meerdere der genoemde materi~ Hut of keet, enz. 1 alen tezamen. De grootere huizen zijn voor het Tenslotte komt de Commissie tot de conclusie, dat meerendeel van den laatsten tijd, speciaal de groote er in haar ambtsgebied nog heel wat valt te verbeteren.