INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA Monitoring gatunków zwierząt Przewodnik metodyczny Część trzecia BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA Monitoring gatunków zwierząt Przewodnik metodyczny Część trzecia INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA Monitoring gatunków zwierząt Przewodnik metodyczny Część trzecia Opracowanie zbiorowe pod redakcją Małgorzaty Makomaskiej-Juchiewicz i Pauliny Baran BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA Warszawa 2012 Opracowanie zbiorowe pod redakcją Małgorzaty Makomaskiej-Juchiewicz i Pauliny Baran Recenzenci: Dr Dagny Krauze-Gryz – płazy, gady, nietoperze Dr hab. inż. Wiesław Wiśniewolski – ryby i minogi Koordynacja projektu ze strony: Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska – Dorota Radziwiłł Instytutu Ochrony Przyrody PAN – Grzegorz Cierlik © Copyright by Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Opracowanie graficzne, skład i łamanie Larus Studio Witold Ziaja Korekta Monika Grzegorczyk Druk Rzeszowskie Zakłady Graficzne SA Zdjęcie na okładce Kolonia rozrodcza podkowca małego Rhinolophus hipposideros (fot. Rafał Szkudlarek) Zdjęcie na 2 stronie Gniewosz plamisty Coronella austriaca austriaca (fot. Bartłomiej Najbar) Wydanie I, Warszawa 2012 ISBN: 978-83-61227-92-2 Makomaska-Juchiewicz M., Baran P. (red.). 2012. Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa. lub Kotusz J. 2012. Głowacz białopłetwy Gobio albipinnatus. W: Makomaska-Juchiewicz M., Baran P. (red.). Mo- nitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa, s. 171–185. Autorzy opracowania Dr Antoni Amirowicz Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków Mgr Maciej Bonk Instytut Zoologii, Uniwersytet Jagielloński, Kraków Dr Mateusz Ciechanowski Katedra Zoologii i Ekologii Kręgowców, Uniwersytet Gdański Dr Iwona Gottfried Katedra Biologii Ewolucyjnej i Ekologii, Uniwersytet Wrocławski Dr Marek Jelonek Wydział Gospodarki Rybackiej RZGW w Krakowie Dr inż. Krzysztof Klimaszewski Katedra Biologii Środowiska Zwierząt, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa Dr Jan Kotusz Muzeum Przyrodnicze, Uniwersytet Wrocławski Dr inż. Krzysztof Kozłowski Katedra Biologii i Hodowli Ryb, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Mgr Tomasz Majtyka Zakład Biologii Ewolucyjnej i Ochrony Kręgowców, Wydział Nauk Biologicznych, Uniwersytet Wrocławski Dr Lidia Marszał Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Łódzki Mgr Joanna Mazgajska Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa Dr hab. Jan Mazurkiewicz Zakład Rybactwa Śródlądowego i Akwakultury, Instytut Zoologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Dr hab. Bartłomiej Najbar Wydział Nauk Biologicznych/Wydział Inżynierii Lądowej i Środowiska, Uniwersytet Zielonogórski Prof. dr hab. Maria Ogielska Zakład Biologii Ewolucyjnej i Ochrony Kręgowców, Wydział Nauk Biologicznych, Uniwersytet Wrocławski Mgr Renata Paszkiewicz Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, Wrocław Dr hab. Mirosław Przybylski Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Łódzki Dr inż. Mariusz Raczyński Zakład Gospodarki Rybackiej, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Dr Mariusz Rybacki Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu; Instytut Biologii Środowiska, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Mgr Małgorzata Smółka Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków Mgr inż. Piotr Sobieszczyk Wydział Gospodarki Rybackiej RZGW w Krakowie Mgr Jarosław Sochacki Magurski Park Narodowy, Krempna Mgr Rafał Szkudlarek Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, Wrocław 5 Monitoring gatunków zwierząt – tom trzeci PRZEDMOWA W celu prowadzenia skutecznej ochrony przyrody niezbędne jest posiadanie informacji o jej stanie, kierunkach i dynamice zmian. Planowanie efektywnych działań ochron- nych, a zwłaszcza wskazywanie konkretnych zabiegów ochrony czynnej, wymaga oceny i monitoringu stanu zachowania środowiska przyrodniczego oraz jego czynników, Po- trzeba prowadzenia monitoringu przyrody jest uznana zarówno na świecie – w kon- wencji o różnorodności biologicznej, Europie – w tzw. Dyrektywie Siedliskowej Unii Europejskiej, jak i kraju – w ustawie o ochronie przyrody. Unia Europejska przyjęła na siebie obowiązek ochrony europejskiego dziedzictwa przy- rodniczego, a więc także, zgodnie z Dyrektywą Siedliskową, prowadzenia monitoringu stanu ochrony gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych. Ich stan ochro- ny – obejmujący aktualny stan zachowania i perspektywy ochrony – oceniany jest na poziomie kontynentu dla każdego regionu biogeograficznego na podstawie danych przesyłanych cyklicznie co 6 lat przez wszystkie kraje członkowskie. Dane te wchodzą w skład 26 europejskich wskaźników różnorodności biologicznej – Streamling Europe- an 2010 Biodiversity Indicators (SE Bl 2010). W Polsce, w celu dostosowania się do powyższych wymagań Dyrektywy, Główny In- spektorat Ochrony Środowiska, odpowiedzialny za Państwowy Monitoring Środowiska, zlecił w latach 2006–2008 Instytutowi Ochrony Przyrody PAN wykonanie, przy udziale specjalistów z całego kraju, ogólnopolskiego monitoringu pierwszej grupy gatunków i siedlisk przyrodniczych wraz z opracowaniem i przetestowaniem takiej metodyki, któ- ra pozwala na uzyskanie pożądanych informacji. Prace monitoringowe, dotyczące ko- lejnych grup gatunków i siedlisk przyrodniczych, kontynuowano w latach 2009–2011. Charakterystyczną, cenną cechą opracowanej metodyki jest to, że już pierwsze bada- nia monitoringowe dają obraz sytuacji poprzez ocenę stanu ochrony na stanowisku badawczym. Należy podkreślić, że jest to pierwsza propozycja zestandaryzowanego monitoringu i będzie ona podlegała weryfikacji w przyszłości w miarę nabierania doświadczeń, po- szerzania kręgu wykonawców i w świetle nowych danych. Opracowane przewodniki metodyczne mają zapewnić zastosowanie jednolitej metodyki przez różnych wykonaw- ców w całym kraju, tak aby wyniki były spójne i porównywalne, zarówno na poziomie stanowiska badawczego czy obszaru, jak i regionu biogeograficznego. W 2010 r. ukazał się pierwszy tom przewodników metodycznych do monitoringu zwie- rząt dla 18 gatunków, zarówno bezkręgowców, jak i kręgowców, głównie tzw. gatun- 6 BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA ków priorytetowych, za których ochronę Wspólnota Europejska ponosi szczególną odpowiedzialność, a w 2012 r. – tom drugi, obejmujący metodyki monitoringu dla 24 gatunków bezkręgowców. Równocześnie z tomem drugim oddajemy do Państwa rąk tom trzeci dotyczący 36 gatunków kręgowców. Jest to praca zbiorowa 22 specjalistów z całej Polski. Przedstawione metodyki monitoringu są oparte o schemat wypracowany w latach 2006–2008, opisany w części pierwszej, ogólnej tego przewodnika. Przewodnik przeznaczony jest dla osób zaangażowanych w ochronę przyrody, a przede wszystkim w prace monitoringowe na obszarach Natura 2000 oraz innych obszarach cennych przyrodniczo, zwłaszcza pracowników parków narodowych, regionalnych dy- rekcji ochrony środowiska, Lasów Państwowych, członków przyrodniczych organizacji pozarządowych, wykładowców i studentów wyższych uczelni i innych zainteresowa- nych. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880, z późn. zm.) w planach ochrony i zadaniach ochronnych obszarów Natura 2000 należy określić sposoby oraz działania w zakresie monitorowania stanu ochrony przed- miotów ochrony, w tym gatunków zwierząt. Jednocześnie zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochro- ny dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010 nr 64, poz. 401, z późn. zm.) rozporządzeniem z 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010, nr 34, poz. 186, z późn. zm.) mają być one zgodne metodyką Pań- stwowego Monitoringu Środowiska. Mamy nadzieję, że przewodnik będzie użytecznym narzędziem w planowaniu i rea- lizacji monitoringu gatunków zwierząt, zarówno na poziomie ogólnokrajowym, jak i w obszarach chronionych. Będzie również podstawą oceny stanu ochrony gatunków, a w konsekwencji zaprojektowania właściwych zabiegów ochronnych, zwłaszcza na ob- szarach Natura 2000. Przyczyni się też do spójności otrzymywanych danych o stanie gatunków w różnych miejscach kraju. Andrzej Jagusiewicz Główny Inspektor Ochrony Środowiska 7 Spis treści Autorzy opracowania .................................................................................................... 5 Przedmowa .................................................................................................................... 6 Wstęp ........................................................................................................................... 10 Definicja i podstawy prawne monitoringu ................................................................... 10 Zakres monitoringu przyrodniczego i związane z nim publikacje ............................... 11 Założenia i organizacja monitoringu ........................................................................... 12 Opis procedury monitoringu gatunków zwierząt ......................................................... 14 Wybór stanowisk .................................................................................................. 14 Zakres prac monitoringowych na stanowisku ....................................................... 15 Parametry i wskaźniki stanu ochrony .................................................................... 15 Waloryzacja badanych wskaźników ....................................................................