Sienkiewicz ponowoczesny Sienkiewicz ponowoczesny pod redakcją Bartłomieja Szleszyńskiego i Magdaleny Rudkowskiej Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2019 Recenzenci prof.dr hab. Tadeusz Budrewicz dr hab. Wacław Forajter redakcja i korekta Beata Bińko projekt okładki Paweł Ryżko Projekt typograficzny i skład Maria Narewska (TEKSTura) Publikacja sfinansowana z grantu Narodowego Projektu Rozwoju Humanistyki Sienkiewicz ponowoczesny – laboratorium cyfrowe, nr rejestracyjny 2aH 15 0195 83 ISBN 978-83-66076-50-1 Spis treści OD REDAKTORÓW, Słowo wstępne 7 Na pograniczu męskości GRAŻYNA BORKOWSKA, Sienkiewiczowski teatr okrucieństwa 15 MAGDALENA RUDKOWSKA, Heroizm. Sienkiewiczowskie (in)wersje 41 DAWID MARIA OSIŃSKI, Składnia uczucia. Kobiety i mężczyźni, kobiecość i męskość w twórczości Henryka Sienkiewicza 61 Doświadczenie granicy. Czytanie biografii i miejsc BARTŁOMIEJ SZLESZYŃSKI, Henryk Sienkiewicz: przestrzeń i biografia. Od Ameryki do Afryki 101 AGNIESZKA BĄBEL, Self-made man. Eksperyment amerykański Henryka Sienkiewicza 135 KONRAD NICIŃSKI, Sienkiewicz na amerykańskich kresach – tworzywo Trylogii? 165 ALEKSANDRA WÓJTOWICZ, Miasto paradoksów, czyli o Warszawie w felietonach Henryka Sienkiewicza 201 Sienkiewicz i (nie)widzialne PIOTR KUBKOWSKI, Żywe obrazy Sienkiewicza. Przyczynek 239 IWONA KURZ, Wspólnota obrazów. Sienkiewicz na ekranie 271 IGOR PIOTROWSKI, „To wielki polski patriota i zasługuje na uhonorowanie”. Pomniki i inne upamiętnienia Henryka Sienkiewicza w przestrzeni publicznej 303 Polityka i wiara. W kręgu Sienkiewiczowskiej teologii politycznej MAREK PĄKCIŃSKI, Wiara u podstaw politei. O teologii politycznej Henryka Sienkiewicza 325 MACIEJ GLOGER, Teologia polityczna Henryka Sienkiewicza 357 Od redaktorów Słowo wstępne Ponowoczesność to nowoczesność bez iluzji (co można też wyrazić stwierdzeniem, że nowoczesność jest ponowoczesnością nieprzyjmującą prawdy o sobie). Zygmunt Bauman Nowoczesność dziewiętnastowiecznej kultury polskiej wraz z katalogiem jej iluzji, związana również ze sferą ogromne- go oddziaływania pisarzy na sferę praktyki społecznej, jest udziałem Henryka Sienkiewicza jako uczestnika sporów o kondycję cywilizacyjną i ludzką. Pisarz ten – pełen rozterek i wewnętrznych ambiwalencji, ironista, pozytywista i kon- serwatysta – prowokuje stale do spojrzeń na jego twórczość, biografię i recepcję z horyzontu bieżących idei. Jesteśmy przekonani, że warto czytać je jako tekst kultury przy użyciu także współczesnych teorii: gender, geokrytyki, wizualności, estetyki recepcji, teologii politycznej, korzystając z interdy- scyplinarnego potencjału tkwiącego w łączeniu perspektyw literaturoznawczych i kulturoznawczych (a w pewnym stop- niu politologicznych), wypróbowując użyteczność powyż- szych konceptów do badań nad literaturą i jej oddźwiękami społecznymi. Dzieła Sienkiewicza niejako symbolizują związek, któ- ry zadzierzgnął się pomiędzy narodzinami nowoczesnego narodu polskiego a ustaleniem roli powieści jako mitotwór- czego przewodnika dla wspólnoty. W pewien sposób powieść Sienkiewiczowska (ze względu na jej ogromny rezonans wśród czytelników) stawała się opowieścią o nowoczesnej polskości i polskiej dziewiętnastowieczności z jej katalogiem 7 OD redaktorów iluzji – opowieścią tak skomplikowaną, wielowarstwową, że aż kuszącą, by dopisać w niej rozdzialik także z dzisiejszej perspektywy. To, że bogata i wielowątkowa twórczość Henryka Sien- kiewicza (jego epistolografia, podróżopisarstwo, publicysty- ka, powieściopisarstwo – wchodzące w zakres badawczy tej książki) daje się znakomicie analizować w kontekście zjawisk charakterystycznych dla (po)nowoczesności, jest od lat ba- dawczą oczywistością, potwierdzoną przez liczne a znaczące rozpoznania1. Jednocześnie wspomniany kontekst i związa- ne z nim perspektywy badawcze z pewnością nie wyczerpu- ją możliwych naukowych ujęć twórczości i biografii autora Ogniem i mieczem. Projekt badawczy, którego efektem jest książka zbiorowa Sienkiewicz ponowoczesny, stanowi próbę poszerzenia gamy metodologiczno-interpretacyjnej o ujęcia związane z szeroko, kulturologicznie pojętą (po)nowoczesnością, a także znalezie- nia nowego sposobu mówienia o tym fascynującym pisarzu oraz kontekstach jego biografii i twórczości. Zastrzec trzeba, że nie chodzi o teoretyczny „gwałt” na tekstach pisarza, lecz zastosowanie takich narzędzi badawczych, które wydobędą nowe znaczenia, co pozwoli zaproponować ujęcia niebędące w żadnym przypadku „sztuką dla sztuki”, lecz poszerzeniem i wzbogaceniem osiągnięć dotychczasowej sienkiewiczologii. 1 Spośród autorskich dzieł tegowiecznej sienkiewiczologii należy z pewnością wyróżnić książkę Ryszarda Koziołka Ciała Sienkiewi- cza. Studia o płci i przemocy (Katowice 2009). Warto w tym miejscu również wspomnieć o opublikowanej ostatnio pracy zbiorowej zawierającej wiele ciekawych artykułów dotyczących m.in. Sienkie- wiczowskich wizji męskości i egzotyki kulturowej, która ukazała się w dniach składania naszej książki do druku i z tego powodu nie mogła zostać skomentowana, choćby w przypisach – zob. Sienkiewicz. Nowa odsłona, red. G. Borkowska, R. Kotowski, A. Kurska, Kielce 2018. 8 Słowo wstępne Badaczom (literaturoznawcom i kulturoznawcom) uczest- niczącym w projekcie zaproponowano kilka obszarów meto- dologiczno-tematycznych: 1) kwestię napięcia między czynni- kiem męskim i kobiecym w dziełach pisarza (w tym problem „heroiczności”), 2) analizy związane z przestrzenią, miejscem i biografią, łączące impuls psychobiograficzny ze studiami nad kulturową innością i geopoetyką, 3) badania wizualnych aspektów twórczości, biografii i recepcji pisarza, 4) ujęcia związane z tak zwaną teologią polityczną. Oczywiście wy- mienione obszary tematyczne zachodzą na siebie wzajem- nie (zwłaszcza perspektywy men’s studies i psychobiografii w pierwszym i drugim bloku tematycznym), co dodatkowo potwierdza, że w wypadku Sienkiewicza mamy do czynienia z bogactwem problemów i poetyk ujawniających się w tek- stach jego twórczości i życia. Wydaje się, że na każdym ze wskazanych obszarów ba- dawczych założenia te przyniosły efekty i powstały nowe ana- lizy zarówno twórczości, jak i biografii pisarza. Ujęcia zwią- zane z płcią i perspektywą gender studies (artykuły Grażyny Borkowskiej, Magdaleny Rudkowskiej, Dawida M. Osińskiego) pokazały fascynującą siatkę napięć, połączeń i transgresji w dziełach Sienkiewicza (pomiędzy męskością a kobiecością, w tym także seksualnością i przemocą). Wątek ten pozostał żywy również w artykułach drugiego bloku (Bartłomieja Szleszyńskiego, Agnieszki Bąbel, Konrada Nicińskiego oraz Aleksandry Wójtowicz), dotyczących biografii pisarza wi- dzianej w silnym związku z semantycznym oddziaływaniem przestrzeni i miejsca. W artykułach należących do tego blo- ku tematycznego opisano między innymi, po jakiej Ameryce (po jakiej Kalifornii) pisarz podróżował, po jakiej Warszawie spacerował, pokazano wrażliwość Sienkiewicza na zmianę przestrzeni kulturowej pod wpływem kształtowania się po- stzależnościowego dyskursu Innego oraz miejsce (i jego ge- nius loci) jako obiekt badań geokrytycznych. W kolejnym blo- ku tematycznym, inspirowanym ogólnie pojętą perspektywą 9 OD redaktorów visual culture (artykuły Piotra Kubkowskiego, Iwony Kurz, Igora Piotrowskiego), zaproponowano obszerną refleksję nad recepcją pisarza – zarówno w warstwie wizualnej, jak i prze- strzennej. W ostatnim bloku, będącym właściwie dwugłosem badawczym (artykuły Marka Pąkcińskiego i Macieja Gloge- ra), dzięki włączeniu w obszar badawczy perspektyw teologii politycznej pogłębiono wiedzę o możliwych przyczynach tak ogromnego oddziaływania społecznego powieści Henryka Sienkiewicza. W zgromadzonych artykułach nie starano się na siłę wy- szukiwać tekstów mało znanych i marginalnych, lecz raczej poprowadzić analizę tych dobrze znanych w nowych, obiecu- jących kierunkach. Przedstawione w tej książce interpretacje poszczególnych zagadnień nie aspirują oczywiście do ujęcia całościowego, stanowią natomiast zaproszenie do przemyśle- nia i przepracowania niektórych kwestii, gdyż autorzy propo- nują w niektórych punktach korektę dotychczasowych usta- leń sienkiewiczologii, w innych zaś wypełniają obszary dotąd niespenetrowane i budują nowe konstrukcje, czerpiąc z już istniejących rozpoznań. Choć autorom i autorkom nie narzucano (co oczywiste) kierunku, w którym mają podążać ich refleksje, to jednak można zauważyć, że kilka kwestii powraca w wielu tekstach w różnych ujęciach. Z pewnością do takich kwestii należą pełna ambiwalencji Sienkiewiczowska męskość oraz podróż amerykańska – niezwykle znacząca, zagadkowa i obfitująca w „białe plamy”. W wymowny sposób kilka artykułów łączy się także przez przywołanie w nich skandalizującego listu Sienkiewicza do Daniela Zglińskiego, w którym w intymnej atmosferze nieprzyzwoitości ogniskują się problemy fun- damentalne dla pobytu pisarza w Stanach Zjednoczonych (męskość, wolność, polowanie), przy czym autorzy nie dają oczywistych odpowiedzi na liczne nasuwające się pytania. Powraca również wątek Sienkiewiczowskiej (auto)kreacji wi- zerunku, swego rodzaju wieloaspektowego „przekraczania 10 Słowo wstępne granic”2 w jego biografii i na kartach twórczości, a także róż- norakich mechanizmów recepcyjnych związanych ze stwo- rzonymi przez niego bohaterami oraz dziełami. Projekt Sienkiewicz ponowoczesny na poziomie instytucjo- nalnym także „przekraczał granice”. Realizował go Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, a zatem zarów- no koncepcja projektu, koncepcja książki, jak i poszczegól- ne artykuły zostały stworzone przez badaczy związanych z tą instytucją. Istotny wkład w nasze