UNIVERZITET U NOVOM SADU POLJOPRIVREDNI FAKULTET mr Milica Samardži ć VREMENSKO I PROSTORNO RASPROSTRANJIVANJE ZAGA ĐIVA ČA U SLIVU VELIKE MORAVE Doktorska disertacija Novi Sad, 2013. 3 I. Autor Ime i prezime: Milica Samardži ć Datum i mesto ro đenja: 05.10.1979. Niš Sadašnje zapošljenje: Ministarstvo finansija i privrede, Uprava carina, Odsek za naknadnu kontrolu, Samostalni carinski inspektor II. Dokotorska disertacija Naslov: Vremensko i prostorno rasprostranjenje zagađiva ča u slivu Velike Morave Broj stranica: 123 Broj slika: 15 slika, 13 tabela, 111 grafika Broj bibliografskih podataka: 89 Ustanova i mesto gde je rad izra đen: Poljoprivredni fakultet Novi Sad Nau čna oblast: Hidrogeologija, Ekologija Mentor: Dragica Stojiljkovi ć III. Ocena i odbrana Datum prijave teme: septembar 2010. Broj odluke i datum prihvatanja doktorske disertacije: 06/0102 Broj: 892/3 od 13.04.2011. godine Komisija za ocenu podobnosti teme i kandidata: Komisija za ocenu doktorske disertacije: Dragica Stojiljkovi ć, red.prof. za užu n.o. Geologija sa hidrologijom - mentor Dr Slavko Kevrešan, red. prof. za užu n.o. Hemija i Biohemija i Dr Gordana Šekularac, red. prof. za užu n.o. Melioracije zemljišta, Agronomski fakultet Čačak Komisija za odbranu doktorske disertacije: Dragica Stojiljkovi ć, red.prof. za užu n.o. Geologija sa hidrologijom - mentor Dr Slavko Kevrešan, red. prof. za užu n.o. Hemija i Biohemija i Dr Gordana Šekularac, red. prof. za užu n.o. Melioracije zemljišta, Agronomski fakultet Čačak Datum odbrane disertacije: 4 SADRŽAJ 1.UVOD - DOSADAŠNJI INCIDENTI U SLIVU VELIKE, JUŽNE I ZAPADNE MORAVE .................................................................................................................................. 7 2. CILJ ISTRAŽIVANJA ...................................................................................................... 12 3. PREGLED LITERATURE ............................................................................................... 13 3.1. PRIRODNE ODLIKE VELIKOMORAVSKOG SLIVA .............................................. 13 3.1.1. Dolina Velike Morave ............................................................................................. 13 3.1.2. Dolina Južne Morave .............................................................................................. 15 3.1.3. Dolina Zapadne Morave ......................................................................................... 17 3.2. KARAKTERISTIKE I KVALITET POVRŠINSKIH VODA ANALIZIRANOG PODRU ČJA .......................................................................................................................... 20 3.2.1. Rasuti i koncentrisani izvori zaga đenja u slivu Velike Morave .............................. 20 3.2.2. Rasuti i koncentrisani izvori zaga đenja u slivu Južne Morave ............................... 23 3.2.3. Rasuti i koncentrisani izvori zaga đenja u slivu Zapadne Morave .......................... 27 4. RADNA HIPOTEZA .......................................................................................................... 30 5. MATERIJAL I METOD RADA ....................................................................................... 33 6. REZULTATI ISTRAŽIVANJA ........................................................................................ 37 6.1. REZULTATI: VELIKA MORAVA .................................................................................... 37 6.2. REZULTATI: JUŽNA MORAVA ...................................................................................... 40 6.3. REZULTATI: ZAPADNA MORAVA ................................................................................. 46 6.4. REZULTATI STATISTI ČKE ANALIZE PODATAKA ................................................................ 50 7. DISKUSIJA REZULTATA ............................................................................................... 55 8. ZAKLJU ČAK ..................................................................................................................... 77 9. PRILOG .............................................................................................................................. 92 10. LITERATURA ............................................................................................................... 122 5 SAŽETAK Na osnovu podataka o hidrološkim i parametrima kvaliteta sa 28 mernih profila u slivu Velike, Južne i Zapadne Morave od 2000. do 2009. godine, u radu je analizirano prostorno i vremensko rasprostranjivanje zaga đuju ćih materija duž analiziranih vodotoka, kao i uticaj poznatih izvora zaga đenja na kvalitet vode u vodotocima. U cilju ocene mogu ćnosti predvi đanja vrednosti nekih od parametara kvaliteta u analiziranim vodotocima, statisti čkom analizom obuhva ćeni su podaci sa 5 mernih profila, za koje su postavljeni modeli regresione analize za predikciju sadržaja rastvorenog kiseonika, koncentracije suspendovanih materija, koncentracije orto-fosfata, vrednosti HPK i vrednosti BPK 5, a na osnovu vrednosti proticaja i vremenske komponente – meseca u godini u kome je vršeno merenje. Klju čne re či: re čni sliv, parametri kvaliteta vode, rasprostranjivanje zaga điva ča ABSTRACT On the basis of data on hydrological and water quality parameters from 28 measure points in the river basins of Velika Morava, Južna Morava and Zapadna Morava, during ten years period from 2000. to 2009., this work analyzes spatial and temporal dispersal of pollutants along the observed watercourses, as well as the effect of known sources of pollution to the water quality. In order to estimate the possibility for predicting of some water quality parameters (concentration of dissolved oxygen, concentration of suspended matters, concentration of o-phosphates, COD and BOD 5) values, based on value of flow and time component (month of the year in which the measurement was performed), for 7 measure points there are defined statistical regression models. Key words: river basin, water quality parameter, pollutansts dispersal 6 1.UVOD Dosadašnji incidenti u slivu Velike, Južne i Zapadne Morave Čitavo podru čje slivova reka Južne, Zapadne i Velike Morave izloženo je negativnom antropogenom uticaju koje se, izme đu ostalog, odražava i na kvalitet površinskih voda. U Srbiji se danas pre čiš ćava svega pet do deset odsto otpadnih voda. Sve razvijeniji saobra ćaj dovodi do pove ćanja zaga đenja, a velika koli čina olova i ulja sa ulica se kišama sliva u tokove reka. Ve ćina rudnika u Srbiji se nalazi na tokovima reka koji su kao i termoelektrane veliki zaga điva či - proizvode velike koli čine pepela, kao i veliku koli činu sumpora i azotnih oksida. U Srbiji postoji ogroman broj divljih deponija sa kojih ocedne vode slobodno natapaju zemljište i dospevaju u vodna tela. Prema rezultatima istraživanja Agencije za zaštitu životne sredine Republike Srbije (2005 a,b), ispitivano zemljište na crnim ta čkama u dolini Velike Morave beleži pove ćan sadržaj nikla, hroma, arsena i olova. Veliki zaga điva č reka je i poljoprivreda, pre svega azotom i fosforom iz upotrebljavanih poljoprivrednih sredstava. Tako đe, svi ve ći gradovi kanalizaciju ispuštaju direktno u vodene tokove, bez bilo kakvih filtera. Otud i ne čudi česta pojava incidenata na rekama koji se manifestuju i kroz ošte ćivanje biljnog i životinjskog ekosistema. Klju čni izvori zaga đenja reka u Srbiji su nepre čiš ćene industrijske i komunalne otpadne vode - samo 13% komunalnih otpadnih voda se tretira pre ispuštanja. Pirotski kraj spada u vodama najbogatije delove Srbije, ali ukoliko se ne prekine sa bacanjem otpada u reke, to bogatstvo posta će opasnost za okolinu. Najviše otpada i đubreta ima u Nišavi, koja proti če kroz pirotsku kotlinu i u nju se tokom leta iz sela uzvodno od Pirota dnevno prosipaju cisterne sa fekalijama iz seoskih septi čkih jama, dok se nizvodno od Pirota u Nišavu uliva pirotska kanalizacija. Jedina pozitivna pojava je ispuštanje vode iz HE “Pirot” koja osvežava reku. Kod „Žukovskog mosta’’ u samoj blizini deponije voda u Nišavi je uvek zadnje, četvrte klase. U koritu Južne Morave aprila meseca 2011. godine uo čen je koridor sme ća od sela Zlatokop do Vranjske Banje. Re čna obala bila je pretrpana plasti čnim flašama i ostalim plasti čnim otpadom, dok se drve će uz obalu povijalo pod pritiskom nagomilanih plasti čnih kesa i starih stvari ( www.blic.rs ). Iz reke Jablanice je u istom periodu očiš ćeno oko 500 džakova PET ambalaže, mada se procenjuje da se na deponijama na vodi nalazilo još 30 puta toliko plasti čne amabalaže i ostalog otpada. Jula meseca 2011. godine rekama Banjska i Toplica kod Kuršumlije tekla je crna voda čijom površinom je plutala ogromna koli čina mrtve ribe. Uzrok ove pojave leži u otpadnim vodama pogona drvne industrije “Šik Kopaonik” iz Kuršumlije koje su sadržale pove ćane 7 koncentracije fenola i amonijum jona, ali i otpadne vode hladnja če “Frigonais” tako đe u Kuršumliji, koje su sadržale povišen sadržaj nitrita i amonijum jona. Jula meseca 2007. godine, usled namernog ispuštanja otpadnih voda iz fabrike “Lesonit” u Kuršumliji, u reci Banjskoj zabeleženo prisustvo fenola u 300 odsto većoj koncentraciji od dozvoljene, a amonijum jona u koncentraciji oko 50 odsto ve ćoj od maksimalno dozvoljene koli čine. Maja 2011. godine došlo je do zaga đenja Puste Reke kod Bojnika, što je dovelo do pomora životinjskog i biljnog sveta u ovoj reci . Nadležne inspekcijske službe izrazile su sumnju da su na to uticale otpadne vode koje se iz obližnje hladnja če izlivaju u Konjuva čki potok koji se kilometar nizvodno uliva u Pustu