Vrije Universiteit Brussel Faculteit Letteren En Wijsbegeerte Taal- en Letterkunde: Latijn – Grieks LATIJNSE EPIGRAFISCHE POËZIE UIT DE REPUBLIEK Repertorium, vertaling en studie door Wouter Keuleers Promotor: Prof. Dr. Dorothy Pikhaus Eindverhandeling ingediend tot het behalen van de graad van licentiaat in de taal- en letterkunde: Latijn – Grieks Academiejaar 2002-2003 VOORWOORD De klassieke filologie is een studie die voor een groot deel nog steeds gericht is op een romantisch en een heroïsch ideaal. We lezen Homeros, Aeschylus, Aristophanes, Sophocles, Herodotos, Plato en Aristoteles. We lezen Cicero, Caesar, Vergilius, Ovidius, Livius en Ta- citus. We staan in bewondering voor de schitterende prestaties in de filosofie en de weten- schappen van de antieke mens, en hun kunstwerken roepen bij ons het beeld op van een groots verleden. Maar wat leert ons dat over de leefwereld van de kleine man? Mijn interesse voor de Carmina Latina Epigraphica, die uiteindelijk geresulteerd heeft in deze thesis, is ontstaan uit nieuwsgierigheid naar de kleine literatuur en naar de poëzie van de gewone mens uit de Oud- heid. Tevens zou ik hierbij graag mijn dank uitdrukken aan mijn promotor Professor Dorothy Pikhaus, aan wie ik veel verschuldigd ben. Ze heeft me met raad en daad geholpen bij de uitwerking van deze thesis. Haar ervaring, haar adviezen en haar eigen belangstelling voor het onderwerp waren voor mij een grote steun. Haar hulp bij de correcties, haar praktische tips en de tijd die ze er zelf aan besteedde, hebben dit werk in de goede banen geleid. Bovendien mocht ik ook probleemloos gebruik maken van haar eigen literatuur en bibliografie. Ook een woord van dank voor Mark, voor de voorstellen en tips bij de vertalingen en de uitwerking van het repertorium. Verder betuig ik ook mijn dank aan Anik, Nicole en Lies voor de nuttige hulp bij de typografie, voor het voorkomen van de ergste spelfouten en niet te vergeten, het belangrijkste: voor de morele steun. Tenslotte nog een woord van dank voor Jan en Joost voor het nalezen. Antwerpen, juli 2003. INHOUD Voorwoord iii Inhoud iv Praenotanda v Bibliografie vii Inleiding 1 1 Methodologische problemen en uitgangspunten 7 1.1 Keuze van de teksten en indeling van het repertorium 7 1.2 Metriek 10 1.3 Dateringen 14 1.4 Romeinse onomastiek en juridisch statuut 19 1.5 Doel en functie van inscripties 24 2 Repertorium 26 2.1 Tituli Sepulcrales 26 2.2 Tituli Sacri 147 2.3 Tituli honorarii 157 2.4 Carmen Arvale 163 2.5 Sortes 169 2.6 Graffito 175 3 Studie 179 3.1 Wat is een carmen en wat niet? De verhouding funeraire en niet funeraire 179 CLE 3.2 De chronologische spreiding 180 3.3 De geografische spreiding 183 3.4 Overzicht van de milieus 184 3.5 Opdrachtgever en begunstigde: het juridisch statuut 191 3.6 Leeftijdsklassen 198 3.7 Beroepen 200 3.8 De confrontatie met de literaire bronnen 202 3.9 De meerwaarde van de poëzie 208 Slotbeschouwing 212 Appendix: tabellen 213 PRAENOTANDA Voor bibliografische verwijzingen is het Harvard-systeem gebruikt: vermelding van de naam van de auteur en het jaar van de bedoelde publicatie tussen haakjes. In geval van her- druk wordt het jaartal van de eerste druk van de gebruikte editie vermeld. In de algemene bi- bliografie wordt de volledige titel opgegeven. De opgenomen bibliografie is selectief, niet exhaustief. Alle cijfers slaan op paginaverwijzingen, tenzij expliciet anders vermeld, en wor- den niet voorafgegaan door p. of pag. Verwijzingen naar encyclopedische werken gebeuren s.v. (sub voce) van het desbetref- fende artikel. Kolom- en paginaverwijzingen worden niet gegeven indien het artikel slechts één pagina beslaat. Voor RE worden alleen volumes vermeld indien het artikel in een van de supplementen staat. Tenzij anders aangegeven zijn alle citaten van antieke auteurs gekopiëerd van de CD- ROM Thesaurus Linguae Graecae en Thesaurus Linguae Latinae (PHI # 5), beiden uitgegeven door The Packard Humanities Institute, Los Altos (CA, USA), 1991. Afkortingen zijn of zelfverklarend of: - voor veelgeciteerde werken en corpora: zie de lijst.met afkortingen in de bibliografie; - periodieken en verzamelwerken: zoals in L' Année Philologique; - antieke auteurs en werken: zelfverklarend of zoals in Oxford Classical Dictionnary. Voorbeelden voor opgave van jaartallen: 125a = 125a(nte Christum natum); 57p = 57p(ost Christum); van eeuwen: IIIA(nte Christum natum); IIP(ost Christum) Alle lezingen berusten op de tekst van CIL I², tenzij anders vermeld. Een kritisch apparaat wordt weergegeven indien (1) een andere of recente lezing voor- handen is van een of meerdere auteurs die hun tekst hebben samengesteld op basis van een autopsie en indien deze lezing belangrijke varianten vertoont; (2) indien de lezing van CIL uitsluitend teruggaat op oudere publicaties of mss. en zelf een kritisch apparaat opgeeft én indien twijfel bestaat over de juiste lezing (dus geen voorstellen tot correcties of aanvullingen); (3) in bepaalde gevallen om de verschillende voorstellen tot aanvulling van lacunes weer te geven. Het is niet de bedoeling het poëtisch talent en de conjecturale vaardigheid van de moderne editoren weer te geven, in de eerste plaats geldt hier de graad van waarschijnlijkheid als criterium, in de tweede plaats kan een aanvulling interessant genoeg zijn om er op in te gaan. Ik er voor gekozen om enkele fragmentarische passages, die niet met zekerheid konden aangevuld worden, ook als fragmenten te vertalen. Deze aanpak leek me gerechtvaardigd om- dat het een neutrale kijk toelaat op wat er werkelijk nog van de inscriptie rest. Eventuele aan- vullingen worden dan exempla gratia in de bespreking gegeven, samen met hun vertaling. Het is soms ook interessant de fragmenten te vergelijken met de aanvullingen en te zien wat som- mige editoren van een verhakkelde tekst proberen te maken. (Het summum daarvan vinden we terug in de Tuditanus-inscriptie) Tekstkritische Tekens Voor de tekstkritische tekens geldt in de eerste plaats het oude Leidse systeem uit 1931. Opmerking: de punt onder een letter (om aan te geven dat de letter beschadigd is en een an- dere interpretatie mogelijk is) wordt soms weergegeven door twee of drie punten. Dit heeft een typografische oorzaak. [ abc ] Aanvullingen voor verdwenen letters. […] Lacune van drie letters. [---] Lacune van onbekende omvang. ( abc ) Uitwerking van afkortingen of weglatingen op de steen. De afkortingen van de filiatie en de libertinatie (f. en l.) worden niet uitgewerkt, net zomin als de afkortingen van de 18 veelgebruikte praenomina, tenzij verwarring of discussie mogelijk is (zie p. 20). { abc } Letters staan op de steen, maar moeten mijns inziens worden weggela- ten. ‹ abc › Verbetering of aanvulling voor een fout van de steenkapper. abc Letters zijn beschadigd en een andere interpretatie is mogelijk. (zie opmerking hierboven) abc Rasura, maar kon nog gereconstrueerd worden. Naast deze tekenset heb ik het nuttig geoordeeld om ook nog volgende tekens te gebruiken: abc Letters zijn niet meer leesbaar op de steen, maar bekend uit de oudere corpora of mss. CIL geldt als een modern corpus en inscripties die door een van de CIL editoren zijn gezien, maar later (in de addenda of in se- cundaire literatuur) spoorloos blijken worden dus NIET onderlijnd. | Regeleinde op de steen. || Grotere tussenruimte dan normaal, regels lopen verder op een andere steen, fragment etc; regels lopen verder om de hoek. / Verseinde. Dit teken zal slechts gebruikt worden als verwarring moge- lijk is: normaal wordt voor elk vers een nieuwe regel begonnen. Indien eenzelfde vers meer dan een regel in beslag neemt, springt de tweede regel rechts in. De metrische delen (of als metrisch of poëtisch bedoelde delen) van een inscriptie zijn vetgedrukt, de niet-metrische delen staan in standaarddruk. Eventuele andere tekstkritische bijzonderheden worden verklaard in het kritisch apparaat of in de commentaar. In de vertaling worden ontbrekende delen weergegeven door … Woorden die niet in de Latijnse tekst staan, maar in de vertaling gebruikt zijn om de leesbaarheid in het Nederlands te vergroten, staan tussen ronde haakjes. Foutieve of onesthetische woordafbreking ligt aan de tekstverwerker. BIBLIOGRAFIE Alle periodieken worden afgekort zoals in L' Année Philologique; standaardwerken zoals in Oxford Classical dictionary. Werken geciteerd met een afkorting: BAR TALBERT, BAGNAL, DOWNS Barrington atlas of the Greek and Roman World. Princeton, edd. (2000) New Jersey CSE KRUSCHWITZ P. (2002) Carmina Saturnia Epigraphica. Einleitung, Text und Kommentar zu den saturnischen Versinschriften. Stuttgart DS DAREMBERG Ch., SAGLIO E. Dictionnaire des antiquités grecques et romaines d’après les (1877-1919) monuments. Paris Gaffiot GAFFIOT F. (1934) Dictionnaire illustré. Latin – Français. Paris GL GILDERSLEEVE B., GONZALEZ Latin grammar. Bristol / Londen LODGE (1997) HLL HERZOG R., SCHMIDT P. L., Handbuch der lateinischen Literatur der Antike. Band 1: Die SUERBAUM W. edd. (2002) archaische Literatur von den Anfängen bis Sullas Tod. München Larousse GRAVES R. intr., ALDINGTON New Larousse Encyclopedia of Mythology. London / New R., DELANO A.vert. (1968) york / Sydney / Toronto. [Vertaling van GUIRAND F., ed. Larousse Mythologie Générale. Paris] LGr STOLZ F., SCHMALZ, Lateinische Grammatik. Laut- und Formenlehre, Syntax und LEUMANN M., HOFMANN J. B. Stilistik. München (1928) NP CANCIK H., SCHNEIDER H., edd. Der neue Pauly. Enzyklopädie der Antike. Stuttgart / Weimar (1996 ss.) OCD³ HORNBLOWER S., SPAWFORTH The Oxford Classical Dictionary, Oxford³ (Sommige A. (1996)³ verwijzingen naar