OPOLSKA DROGA RZECZNA. ANALIZY Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości ISBN 978-83-949449-7-1 Odra – rzeka wspomnień i wyzwań | Część 1 | Ocalone dla przyszłości. Odrzańska droga wodna: studia i materiały 1 ODRA – RZEKA WSPOmnień I WYZWań Część 1 Archiwum Państwowe w Opolu - Archiwalne Źródła Tożsamości, 2 Komitet naukowy: Tomasz Ciesielski (Uniwersytet Opolski) Norbert Kasparek (Uniwersytet Olsztyński, Archiwum Państwowe w Olsztynie) Wojciech Krawczuk (Uniwersytet Jagielloński, Archiwum Narodowe w Krakowie) Mirosław Lenart (Uniwersytet Opolski, Archiwum Państwowe w Opolu) Gianpaolo Romanato (Università di Padova, Pontificio Comitato di Scienze Storiche) Krzysztof Stopka (Uniwersytet Jagielloński, Muzeum Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego) Gianni Venditti (Archivio Segreto Vaticano) ODRA – RZEKA WSPOmnień I WYZWań Część 1 Ocalone dla przyszłości – Odrzańska droga wodna: studia i materiały (Opolska Droga Rzeczna. Analizy) Redakcja naukowa Mirosław Lenart, Aleksandra Starczewska-Wojnar Opole 2018 Archiwum Państwowe w Opolu - Archiwalne Źródła Tożsamości, 2 Patronat honorowy edycji: Wojewoda Opolski, Prezydent Miasta Opola Recenzent: prof. UO Tomasz Ciesielski Redakcja językowa: dr Małgorzata Iżykowska Projekt okładki i opracowanie graficzne: Mirosław Słomski Na okładce wykorzystano fotografię autorstwa Jerzego Stemplewskiego Publikacja współfinansowana przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, Urząd Miasta Opola, Opolski Urząd Wojewódzki Opolski Urząd Wojewódzki C: 0% Copyright tekst M: 100% Archiwum Państwowe w Opolu Y: 100% C: 0% K: 0% M: 0% Y: 0% lub K: 100 % pantone: 1797 C lub pantone: process black 100 % C: 0% M: 0% Y: 0% K: 65% ISBN 978-83-949449-7-1 lub Nakład: 500 egzemplarzy pantone: process black 65% C: 0% M: 0% Y: 0% K: 35% lub pantone: process black 35% C: 0% M: 0% Y: 0% K: 0% lub pantone: process white ODRA – RZEKA WSPOmnień I WYZWań Patronat honorowy edycji: Wojewoda Opolski, Prezydent Miasta Opola SPIS treści Adrian Czubak - Wojewoda Opolski Arkadiusz Wiśniewski - Prezydent miasta Opola Mirosław Lenart - Dyrektor Archiwum Państwowego w Opolu Wstęp ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................8 Maria Leśniowska, Justyna Sowińska Odra, moja rzeka. Krótka historia głównej rzeki Śląska oparta na wybranych materiałach archiwalnych z Archiwum Państwowego w Opolu .................................................................................................................... 10 Stanisław W. Czaja Ekstremalne zjawiska hydrologiczne i meteorologiczne w rejonie Opola od XVI do połowy XX wieku .................................................................................................................................................................................................................... 24 Grzegorz Jankowski, Jakub Czaja Żegluga na Odrzańskiej Drodze Wodnej ze szczególnym uwzględnieniem odcinka od Kędzierzyna do ujścia Małej Panwi ............................................................................................................................... 44 Bogna Szafraniec Ujarzmianie Odry – wystawa w Muzeum Śląska Opolskiego ................................................................................................................................................................................ 58 Daniela Mazur, Małgorzata Blach-Margos Wyspa Bolko i Park Nadodrzański – zielone serce Opola .......................................................................................................................................................................................... 65 Monika Choroś Wpływ rzeki Odry na nazewnictwo województwa opolskiego .............................................................................................................................................................................. 72 Dorota Simonides, Teresa Smolińska Rzeka Odra w folklorze śląskim .......................................................................................................................................................................................................................................................... 90 Bibliografia ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................101 Szanowni Państwo! Drodzy mieszkańcy Opola i Opolszczyzny! Rzeka Odra to jeden z najważniejszych w kraju cieków wodnych Tytuł publikacji „Opolska droga rzeczna” to dla wszystkich mieszkańców stolicy województwa drogowskaz roz- o długości niemal 855 km, z czego prawie 742 km znajduje się na terenie woju miasta, jego możliwości i potencjału na przyszłość. Odra jest dla naszego regionu rzeką nie tylko wspomnień, Polski. Odra zatem zawsze stanowiła główną oś rozwoju naszego kraju, ale także wyzwań na miarę XXI wieku. łącząc jednocześnie potencjał demograficzny i kulturowy, gospodarczy Opole zawdzięcza swój rozwój na przestrzeni ponad 800 lat najpierw jej założycielowi, czyli księciu Kazimie- i przestrzenny. rzowi I Opolskiemu. Od niego bowiem wszystko się zaczęło. To właśnie ten władca setki lat temu – jak głosi legenda Odra nierozerwalnie łączyła się z napływem ludności i rozwojem – stanął w miejscu, gdzie znajduje się obecne centrum miasta i zobaczył oczyma wyobraźni nadodrzańską osadę, która osadnictwa na terenach obecnego województwa opolskiego, czego do- przez wieki urosła do rangi miasta wojewódzkiego, dzisiaj rozwijającego się ze zwielokrotnioną siłą, energią i pomysłem. wodem jest dalsze funkcjonowanie wielu pięknych miast i wsi o kilkuset- Kluczem do sukcesu Opola jest także, a może przede wszystkim, jego położenie. Bo czy mamy pewność, że ksią- letniej historii, zlokalizowanych wzdłuż Odry. To one, już od początków żę Kazimierz I zobaczyłby właśnie tutaj idealne miejsce do osiedlenia się, gdyby nie płynąca w tym miejscu Odra? swojego istnienia, rozwijały się w oparciu o Odrzańską Drogę Wodną, W tamtych czasach sąsiedztwo rzeki dawało nieograniczone możliwości szybkiego rozwoju, ale także naturalną granicę niezależnie od przynależności państwowej związanej z burzliwą historią obrony przed nieprzyjacielem. Tędy prowadził ważny szlak gospodarczy, którym m.in. odprawiano nasze zboże, stąd tego regionu. Stąd rzeka Odra ma swoje odzwierciedlenie w opolskim wędrowały później w świat worki opolskiego cementu, z którego byliśmy tak bardzo znani. piśmiennictwie, jak i w wielokulturowym folklorze Opolszczyzny. My, współcześni, nie musimy już myśleć o Odrze jako o rzece obronnej. Jeśli sami jej nie zaszkodzimy, ona Jako główna oś transportu wodnego Opolszczyzny, rzeka ta ma poten- z pewnością nie skrzywdzi nas. A bywało tak zawsze w przypadku powodzi, w tym tej z 1997 roku, gdy pozostawio- cjał intermodalnego i dynamicznego rozwoju gospodarczego, w szczegól- no Odrę samą sobie, a ona postanowiła o sobie przypomnieć. Przypomnieć brutalnie o tym, że również potrzebuje ności obszarów wokół miast nadodrzańskich takich jak Kędzierzyn-Koźle, troski, opieki i pomysłu na przyszłość. Krapkowice, Opole czy Brzeg. Dla nas współczesnych Odra powinna być wyzwaniem i miarą wysokich ambicji, gdyż dzięki niej jeszcze lepiej Obecna, właściwa ranga Odry jako międzynarodowego szlaku wod- rozwijać się może gospodarka oraz kwitnąć turystyka i rekreacja. Mamy ku temu coraz większe możliwości, wydaje nego została przywrócona w ostatnich latach przez odpowiednią polity- się wręcz, że nieograniczone. Jak choćby zupełnie niedawno, gdy 24 czerwca 2018 roku podniesiono śluzy na Odrze, kę państwową obecnego rządu. Dobre skorzystanie z szansy rozwojowej, a woda popłynęła kanałami Ulgi i Młynówki, dzięki czemu nurt rzeki został na jakiś czas zatrzymany(!) i bezpiecznie jaką daje Odrzańska Droga Wodna we współczesnych uwarunkowaniach przeprowadzono tam konkurencję pływacką w ramach zawodów triathlonowych. Z Odry czerpiemy wszelki poten- cywilizacyjnych, wymaga także zachowania pozostałych jeszcze elemen- cjał rozwoju miasta. Znowu wracają transporty napędzające gospodarkę, rozwija się turystyka kajakowa, a wokół tów dziedzictwa historycznego i kulturowego terenów nadodrzańskich. kwitną piękne bulwary nadodrzańskie – ulubione miejsce spotkań, spacerów i wypoczynku nie tylko mieszkańców, Niniejsza publikacja doskonale wpisuje się w popularyzację wiedzy ale także gości odwiedzających Opole. o dziejach terenów nadodrzańskich Opolszczyzny i o znaczeniu Odry Na naszych oczach dzieją się więc rzeczy niezwykłe. Jak ponad 800 lat temu książę Kazimierz I zobaczył nad w ich rozwoju, w interesujący sposób prezentując powyższą tematykę. Odrą przyszłe Opole, tak my dzisiaj widzimy, że nasza rzeka to nie tylko wspomnienie i historia, ale także przyszłość. Serdecznie polecam lekturę tej ciekawej – i jednocześnie wartościo- Pamiętając więc o przeszłości, widząc teraźniejszość i wybiegając w przyszłość serdecznie polecam wyjątkowy wej pod względem edukacyjnym – publikacji. album o rzece Odrze – zawsze nierozerwalnie związanej z Opolem. Wojewoda Prezydent Opolski miasta Opola Arkadiusz Wiśniewski Adrian Czubak 8 Wstęp Życie ludzkie w swoim wymiarze fizjologicznym uzależnione jest od dostępu do wody