de hottentottenvilla VILLA HOTTENTOTTA toch op de nederlandse lijst (diptera: bombyliidae) John Smit Wolzwevers zijn vliegen waarvan de larven parasitair leven bij andere insecten. Wol zwevers van het genus Villa veroorzaken vaak determinatieproblemen. Deze problemen lijken verleden tijd met recent gepubliceerde taxonomische inzichten. Eindelijk konden nu ook de Nederlandse exemplaren van dit genus op naam gebracht worden. Deze bleken te behoren tot vier soorten, waarvan er twee vermoedelijk reeds zijn verdwenen. verdonkerde vleugel en V. longicornis Lyneborg, inleiding 1965, die geen verdonkering in de vleugel heeft Wolzwevers (Bombyliidae) zijn kleine tot grote (Lyneborg 1965). Villa circumdata is inmiddels vliegen (3-20 mm) met een parasitaire levenswijze. gesynonimiseerd met V. fasciata (Meigen, 1804) De larven zijn parasitoïden (parasieten die hun (Evenhuis & Greathead 1999). gastheer doden) van uiteenlopende groepen insec- ten. De volwassen dieren zijn qua uiterlijk te ver- Recent is er veel werk verzet met betrekking tot delen in twee typen; sterk wollig behaarde en bolle de taxonomie van het genus Villa waardoor de dieren met een lange tong en afgeplatte dieren situatie steeds duidelijker begint te worden. Daar- met een korte tong. De meeste soorten van deze naast is duidelijk geworden dat bij veel soorten de laatste groep hebben een vleugeltekening waaraan mannetjes en vrouwtjes er zeer verschillend uit ze makkelijk te herkennen zijn. Zo niet de soor- zien, waardoor in oudere tabellen vaak slechts één ten van het genus Villa Lioy, 1864. In het verleden van beide geslachten correct op naam gebracht zijn er veel onduidelijkheden geweest omtrent de kon worden. Recent hebben Stubbs & Drake soorten en hun onderscheid. Zo gingen onder de (2001) een tabel geschreven voor de soorten in naam Villa circumdata (Meigen, 1820) twee soor- Groot-Brittannië en geeft Falck (2009) een sleutel ten schuil: de echte ‘circumdata’ met een deels voor de Noorse soorten. Beide tabellen zijn Figuur 1. Vrouwtje Villa hottentotta uit Beuningen. Foto Harm Alberts. Figure 1. Female of Villa hottentotta taken at Beuningen. Photo Harm Alberts. smit ‒ VILLA HOTTENTOTTA toch op de nederlandse lijst 23 Figuur 2. Schematische tekening van een vleugel van het genus Villa. Figure 2. Schematic drawing of a wing of the genus Villa. compatibel en geven eindelijk inzicht in de samen- eerste keer dat deze soort voor Nederland gemeld stelling van de Nederlandse fauna. De enige wordt, en later ook weer afgevoerd (Van Aartsen contradictie tussen beide publicaties is dat er ver- 1980, Van der Goot 1963, Van der Goot & Van schillende namen gebruikt worden voor de soort Veen 1987, 1996, Van Veen 2002), maar met het met verdonkerde voorrand van de vleugel; Stubbs nieuwe inzicht in de onderscheidende kenmerken & Drake (2001) noemen deze V. venusta (Meigen, kan deze nu opnieuw op de Nederlandse lijst 1820) terwijl Falck (2009) hier de naam V. fasciata gezet worden. Aanvullend zijn ook de collecties voor gebruikt. Uit de oorspronkelijke beschrijving van Menno Reemer en de auteur gecontroleerd, van Meigen (1820) blijkt dat het belangrijkste evenals de waarnemingen op waarneming.nl. kenmerk waarop hij het enige mannetje onder de De verspreidingskaarten (fig. 23-26) zijn gemaakt naam V. venusta onderscheidt van V. fasciata (en aan de hand van al deze gecontroleerde waar- V. cingulata (Meigen, 1804)) een afwijking in de nemingen. vleugeladering is: ‘die Gabelader hat nach innen noch eine kleine Spitze … wodurch diese Art sich Net als in andere oudere literatuur is in de tabel leicht von den vorigen unterscheidet’ (Meigen van Van der Goot & Van Veen (1996) geen 1820, p. 145, 146). Dit duidt duidelijk op een af- rekening gehouden met de seksuele dimorfie van wijking die vaker voorkomt in de vleugeladering V. hottentotta en zijn verschillende soorten fout van wolzwevers. Evenhuis & Greathead (2003) geïnterpreteerd. Hierdoor is de tabel niet meer synonimiseren V. venusta dan ook met V. fasciata, bruikbaar voor dit genus en wordt hieronder een waarmee de laatste onduidelijkheid met betrekking alternatieve tabel gegeven. tot onze fauna opgelost is. Dit artikel geeft een determinatietabel tot de Noordwest-Europese herkenning Villa-soorten en evalueert het voorkomen in Nederland. Soorten uit het genus Villa zijn vrij platte wol- zwevers met een donker achterlijf, al dan niet met banden van bestuiving. Het lichaam is geel nederland behaard, met uitzondering van de achterlijfspunt, Controle van de collectie in Naturalis onthulde waar twee lichte (witte) en twee zwarte pluimpjes dat er vier soorten in Nederland zijn waargeno- op staan. Het genus kan herkend worden aan een men. Twee daarvan zijn alleen bekend van oude combinatie van de volgende kenmerken: exemplaren, waardoor er nu nog twee soorten • Tong kort voorkomen die een scheiding in verspreiding • Vleugel zonder scherp begrensde tekening lijken te hebben. In de duinen komt Villa modesta • Lichaamslengte meer dan 5 mm (Meigen, 1820) voor en in het binnenland V. hot- • Achterlijf nooit met korte lichte beharing met er tentotta (Linnaeus, 1758) (fig. 1). Dit is niet de tussen lange zwarte haren 24 a 40 ‒ 2013 Figuur 3. Wit patagium van mannetje Villa modesta. Figuur 4. Zwart patagium van mannetje Villa panisca. Foto 3-17 John Smit. Figure 4. Black patagium of male Villa panisca. Figure 3. White patagium of male Villa modesta. tabel Voor het onderscheid van de soorten is de kleur van het patagium, een plaatje van aangedrukte schub- haren boven de vleugelaanhechting (fig. 3, 4), belangrijk gebleken. Dit kenmerk is echter alleen bruik- baar voor de mannetjes, bij de vrouwtjes is het patagium vaak tweekleurig. De in de tabel gebruikte onderdelen van de vleugel zijn aangeduid in figuur 2. Waar sprake is van banden op de tergieten worden de banden van lichte bestuiving bedoeld. 1 Vleugel uitgebreid verdonkerd aan de voorrand, ook duidelijk in cellen br en r1 (fig. 7, 8, 15, 16) ..... 2 - Vleugel niet verdonkerd of verdonkering niet doorlopend in cellen br en r1 (fig. 5, 6, 9-14) ............ 3 2 Verdonkering in de vleugel loopt duidelijk tot voorbij dwarsader r-m (fig. 7, 8). Mannetje: patagium zilverwit (fig. 7). Vrouwtje met banden op tergiet 2-6 waarbij die op 2 en 4 ongeveer even breed zijn en die op tergiet 3 nooit ontbreekt. Tergiet 5 en 6 met minder opvallende en minder lange zwarte pluimpjes, achterlijf met een minder glimmend zwarte indruk (fig. 8) ........................ V. fasciata - Verdonkering in de vleugel reikt niet tot aan dwarsader r-m (fig. 15). Man: patagium zwart. Vrouwtje eveneens met banden op de tergiet 2-6, die op tergiet 4 echter meestal het breedst, duidelijk breder dan op tergiet 2, die op tergiet 3 vaak afwezig. Tergiet 5 en 6 met duidelijke lange zwarte pluimpjes, achterlijf met een duidelijke glimmend zwarte indruk (fig. 16) .................................................... V. panisca 3 Mannetjes; achterlijfspunt met een klein genitaal aan de onderkant dat over dwars staat, achterlijfs- punt dus asymmetrisch .................................................................................................................................................. 4 - Vrouwtjes; achterlijfspunt aan de onderkant met twee rijtjes stevige borstels in de lengterichting, achterlijfpunt dus symmetrisch ................................................................................................................................... 7 4 Patagium donkerbruin of zwart, soms met enkele lichte schubharen. Tergieten 2-4 zonder banden maar met kleine driehoekige vlekjes in de voorhoeken (duidelijker dan bij man V. modesta). Tergiet 7 met deze haarpluimpjes meer geel (fig. 9), schubharen op achterhoofd meer geel ...... V. hottentotta ♂ - Patagium zilverwit ............................................................................................................................................................ 5 smit ‒ VILLA HOTTENTOTTA toch op de nederlandse lijst 25 Figuur 5. Mannetje Villa cingulata. Figuur 6. Vrouwtje Villa cingulata. Figure 5. Male of Villa cingulata. Figure 6. Female of Villa cingulata. Figuur 7. Mannetje Villa fasciata. Figuur 8. Vrouwtje Villa fasciata. Figure 7. Male of Villa fasciata. Figure 8. Female of Villa fasciata. Figuur 9. Mannetje Villa hottentotta. Figuur 10. Vrouwtje Villa hottentotta. Figure 9. Male of Villa hottentotta. Figure 10. Female of Villa hottentotta. 26 a 40 ‒ 2013 Figuur 11. Mannetje Villa longicornis. Figuur 12. Vrouwtje Villa longicornis. Figure 11. Male of Villa longicornis. Figure 12. Female of Villa longicornis. Figuur 13. Mannetje Villa modesta. Figuur 14. Vrouwtje Villa modesta. Figure 13. Male of Villa modesta. Figure 14. Female of Villa modesta. Figuur 15. Mannetje Villa panisca. Figuur 16. Vrouwtje Villa panisca. Figure 15. Male of Villa panisca. Figure 16. Female of Villa panisca. smit ‒ VILLA HOTTENTOTTA toch op de nederlandse lijst 27 5 Tergieten 2-4 zonder banden, alleen met onduidelijke driehoekige vlekken in de voorhoeken. Tergiet 7 met de haarpluimpjes in achterhoeken contrasterend helderwit ten opzichte van de zwarte pluimpjes op de zijranden van tergiet 5 en 6 (fig. 13, 20), schubharen op achterhoofd .................. duidelijk wit ................................................................................................................................................ V. modesta ♂ - Minimaal tergiet 4 met een duidelijke band, meestal op tergieten 2-4. Tergiet 7 nooit met zulke con- trasterend witte haarpluimpjes, meer geel van kleur. Lichte schubharen