UNIVERZITET UMETNOSTI U BEOGRADU Interdisciplinarne studije Teorija umetnosti i medija Doktorska disertacija POSTSTRUKTURALISTIČKA TEORIJA FOTOGRAFIJE U PRAKSAMA JUGOSLOVENSKE I POST-JUGOSLOVENSKE UMETNOSTI Autor: Andrea Palašti F 13/09 Mentor: dr Milanka Todić, redovni profesor Beograd, avgust 2015. Sadržaj Apstrakt / Abstract / 3 1. Uvod: Logike određenja i procedure osnivanja poststrukturalističke teorije fotografije / 5 2. Od strukturalističke lingvistike do poststrukturalističke teorije teksta / 16 2.1. Strukturalističko semiološka/semiotička analiza znaka i/kao jezika / 16 2.2. (Post)strukturalistička teorija teksta i/kao kulture i društva / 30 2.3. Slika i/kao jezik/tekst/kultura / 44 3. Poststrukturalistička teorija fotografije / 56 3.1. Semiologija fotografije / 56 3.2. Granice političkog/ideološkog i psihoanalitičkog u analizi fotografskog medija / 64 3.3. Poststrukturalistička teorija intertekstualnosti u analizi fotografskog medija / 73 4. Umetnost/fotografija i društvo: definisanje teorijskog i kulturnog prostora / 81 4.1. Od poststrukturalizma i/kao teorije postmodernizma ka studijama kulture / 81 4.2. Fotografija i/kao (post)konceptualna umetnost – jugoslovenska umetnička praksa / 93 4.3. Fotografija i/kao savremena umetnost – post-jugoslovenska umetnička praksa / 123 5. Fotografija kao umetnost: pristupi i strategije / 145 5.1. Fotografija kao govor umetnika u prvom licu / 145 5.2. Subjektivna dokumetarna fotografija / 161 5.3. Dokumentarne strategije u savremenoj fotografiji / 176 5.4. Fotografija i/kao porodično sećanje / 189 5.5. Fotografija kao polje subverzivnog ženskog subjektiviteta / 202 5.6. Fotografski arhivi / 220 6. Zaključna razmatranja: Od tehničke reprodukcije do teorijske rekonstrukcije / 237 7. Bibliografija / 249 Biografski podaci / 271 2 Apstrakt Teorija fotografije je teorija u permanentnom nastajanju o različitim međuprožimajućim teorijskim, istorijskim, umetničkim, tehničkim, estetskim, društvenim, ideološkim, političkim i ekonomskim aspektima fotografije kao umetnosti. Pojavom poststrukturalizma kao transdisciplinarnog i interpretativnog teorijskog mišljenja, teorija fotografije ušla je u polje diskurzivnih i višeznačnih artikulacija, unutar kojeg se fotografija kao umetnost uspostavlja, razvija, razmenjuje i primenjuje kao društvena praksa. U tom svetlu, dva ključna teorijska sistema – semiologija/semiotika i teorijska psihoanaliza, uspostavile su poststrukturalističku teoriju fotografije. Pristupanjem fotografiji kao vizuelnom znakovnom sistemu, odnosno – kao višeznačnom vizuelnom tekstu koji se očitava gledanjem, poststrukturalistička teorija fotografije ukazala je na kulturalno i društveno determinisanog označitelja što nosi bezbroj različitih, nezavisnih i arbitrarnih značenja koje fotografija ostvaruje unutar semiološkog/semiotičkog konteksta. Poststrukturalistička teorija fotografije se, tako, bavi čitanjem fotografije kao umetnosti, koristeći se metodološkim, poetičkim, retoričkim, značenjskim i vrednosnim kriterijumima kroz različite teorijske discipline – teorija umetnosti, teorija teksta, teorija simulacija, teorije postmoderne, teorije o diskurzivnoj prirodi znanja i moći kao znanju, feminističke studije, postkolonijalne teorije, teorije identiteta, teorije hibridnosti, studije kulture i druge. Postavljena u kontekst jugoslovenske i post-jugoslovenske umetničke prakse, poststrukturalistička teorija fotografije omogućila je platformu za iščitavanje, interpretaciju i izvođenje pluralnih umetničkih strategija unutar (post)konceptualne i savremene umetnosti. Ključne reči: poststrukturalizam, semiologija, semiotika, tekst, slika, intertekstualnost, poststrukturalistička teorija fotografije, fotografija kao umetnost, (post)konceptualna umetnost, savremena umetnost. 3 Abstract The theory of photography is a theory in a permanent formation of different interchangable theoretical, historical, artistic, technical, aesthetic, social, ideological, political and economic aspects of photography as art. With the advent of poststructuralism as a transdisciplinary theory and an interpretative theoretical thinking, the theory of photography came into the field of theory as an ambiguous discursive articulation, in which photography as art establishes, develops, exchanges and is being used as a social practice. In this light, two key theoretical system - semiology/semiotics and theoretical psychoanalysis, established the poststructuralist theory of photography. By accessing to the medium of photography as a visual system of signs, that is - as a multilayered visual text, which can be read by looking/watching, the poststructuralist theory of photography pointed out a culturally and socially determined signifier, which carries a myriad of different, independent and arbitrary meaning that photography as art realises within the semiological/semiotic context. The poststructuralist theory of photography is therefore, concerned with reading the photographic image, using methodological, poetic, rhetorical, semantic and value criteria through different theoretical disciplines - art theory, the theory of text, theory of simulation, theory of postmodernism, theory of the discursive nature of knowledge and power as knowledge, feminist studies, postcolonial theory, theories of identity, hybrid theory, cultural studies, and others. Placed in the context of the Yugoslav and post-Yugoslav art practices, the poststructural theory of photography enabled a theoretical platform for reading, interpreting and executing plural artistic strategies within the (post)conceptual and contemporary art. Keywords: post-structuralism, semiology, semiotics, text, image, intertextuality, poststructuralist theory of photography, photography as art, (post)conceptual art, contemporary art. 4 1. Uvod: Logike određenja i procedure osnivanja poststrukturalističke teorije fotografije Doktorska disertacija „Poststrukturalistička teorija fotografije u praksama jugoslovenske i post-jugoslovenske umetnosti“ predstavlja teorijsko-analitički i kritički tekst, izveden iz različitih poststrukturalističkih teorija i pristupa vizuelnoj umetnosti, koje se sprovode, indeksiraju, preispituju, demonstriraju unutar oblasti fotografske umetnosti. Zasnovana na teorijama poststrukturalizma kao i savremenim teorijama umetnosti, kulture i društva, doktorska disertacija bavi se istraživanjem statusa, funkcija i efekata fotografije: fotografije u umetnosti, odnosa fotografije i savremene umetnosti, fotografije i dokumentarnih praksi ali i, šire – odnosa umetničkog dela i društva. Tema doktorske disertacije jeste fotografija postavljena kao umetnička oblast (fotografija kao umetnost), zasnovana na teoretizacijama o fotografiji kao procesu proizvodnje značenja. Ovako uspostavljen diskurs o fotografiji kao umetnosti, čvrsto se zasniva na poststrukturalističkim teorijama, koje izvodim iz teorijsko-saznajnog okvira strukturalizma, semiologije/semiotike, teorije teksta, teorijske psihonalaze, teorije simulacija, teorije intertekstualnosti, teorije postmoderne, teorije kulture itd. Na taj način, granice pojma fotografije kao umetnosti postavljalju se kao otvorene, relativne i fleksibilne, ukazujući tako na fotografiju koja predstavlja kompleksni kodirani artefakt. Razlog za to jeste stav da se fotografija unutar umetničkog sistema očitava kao kulturalni, psihoanalitički, politički i ideološki znak, čije je značenje konstantno promenljivo. Postavljena u kontekst jugoslovenske i post-jugoslovenske umetničke prakse, doktorska disertacija „Poststrukturalistička teorija fotografije u praksama jugoslovenske i post- jugoslovenske umetnosti“, razmatra različite umetničke prakse koje se centriraju na upotrebi fotografije kao primarnog medija izvođenja umetničkog dela unutar lokalne scene vizuelne umetnosti. To znači da se teorijske postavke poststrukturalističke teorije fotografije primenjuju na studijama slučaja umetničkih dela umetnika/autora sa prostora bivše Jugoslavije, odnosno uže – umetnika koji žive i rade u Srbiji. Na taj način, lokalna umetnička praksa, bazirana na mediju fotografije, uvodi se u teorijsku raspravu o fotografiji kao umetnosti, odnosno kao društvenoj i 5 označiteljskoj praksi. Istraživanje i interpretacija fotografskih radova su, tako, značili uvođenje različitih diskursa, od pojma dokumentarne fotografije i dokumenta u umetnosti, propitivanja istorijskih i ličnih narativa, korišćenja fotografije kao ženskog govora tela, do arhivske prakse. Na osnovu zanimanja za teorijski, društveni, politički i kritički aspekt upotrebe fotografije, kao i na bazi demonstriranja različitih problemea/primera, izvedene su rasprave o pojedinačnim fotografskim radovima i njihovim autorima. Predstavljene umetničke radove karakteriše raznovrsnost pristupa samom mediju fotografije, kao i promišljanje o statusu fotografije unutar društvenog, političkog, rodnog, nacionalnog konteksta. Analizirajući postupke, stavove i kritičke strategije pojedinih autora, zasnovane na tezama, problemima, pitanjima i zaključcima poststrukturalističkih teorija i teorija koje su iz njih proizašle, doktorska disertacija ukazuje na kritičku rekonstrukciju fotografije kao medija, kao umetnosti i kao društvene prakse. S obzirom na to da su teorije fotografije, naročito iz ugla poststrukturalističke teorije, kada je u pitanju literatura u lokalnom kontekstu, relativno malo problematizovane i ne toliko rašireno polje istraživanja i delovanja, doktorska disertacija nudi jedan novi teorijski okvir i legitimitet kretanju kroz fotografiju kao umetnost, kao i potpunije razumevanje položaja, funkcija