çré-préti-sandarbhaù çré-préti-sandarbhaù tau santoñayatä santau çréla-rüpa-sanätanau | däkñiëätyena bhaööena pnuar etad vivicyate ||o|| tasyädyaà granthanälekhaà kräntam utkränta-khaëòitam | paryälocyätha paryäyaà kåtvä likhati jévakaù ||o|| [1] atha préti-sandarbho lekhyaù | iha khalu çästra-pratipädyaà parama-tattvaà sandarbha-catuñöayena pürvaà sambaddham | tad-upäsanä ca tad-anantara- sandarbheëäbhihitä | tat-krama-präptatvena prayojanaà khalv adhunä vivicyate | puruña-prayojanaà tävat sukha-präptir duùkha-nivåttiç ca | çré-bhagavat-prétau tu sukhatvaà duùkha-nivartakatvaà cätyantikam iti | etad uktaà bhavati yat khalu parama-tattvaà çästra-pratipädyatvena pürvaà nirëétaà, tad eva sad-ananta- paramänandatvena siddham | çrutäv api saiñänandasya mémäàsä bhavati ity ärabhya mänuñänandataù präjätyänanda-paryantaà daça-kåtvaù çata-guëitatayä krameëa teñäm änandotkarña-parimäëaà pradarçya punaç ca tato’pi çata-guëatvena para- brahmänandaà pradarçyäpy aparitoñät yato väco nivartante ity ädi çlokena tad- änandasyänantyatvam eva sthâpitaà vilakñaëatvaà ca | ko hy evänyät kaù präëyät yad eña äkäça änando na syäd ity anena nänä-svarüpa-dharmato’pi tasya kevalänanda- svarüpatvam eva ca darçitam | tathäbhüta-märtaëòädi-maëòalasya kevala-jyotiñövavat | atha jévaç ca tadéyo’pi taj-jïäna-saàsargäbhäva-yuktatvena tan-mäyä-paräbhütaù sann ätma-svarüpa-jïäna-lopän mäyä-kalpitopädhyäveçäc cänädi-saàsära-duùkhena sambadhyata iti paramätma-sandarbhädäv eva nirüpitam asti | tata idaà labhyate parama-tattva-säkñätkära-lakñaëaà taj-jïänam eva paramänanda-präptiù | saiva parama-puruñärtha iti | svätmäjïäna-nivåttiù duùkhätyanta-nivåttiç ca nidäne tad- ajïäne gate sati svata eva sampadyate | pürvasyäù parama-tattva- svaprakäçatäbhivyakti-lakñaëa-mäträtmakatväd uttarasyäç ca dhvaàsäbhäva-rüpatväd anaçvaratvam | uktaà ca pürvasyäù parama-puruñärthatvaà dharmasya hy apavargasya ity ädinä [BhP 1.2.9], tac-chraddadhänä munayo jïäna-vairägya-yuktayä | paçyanty ätmani cätmänaà bhaktyä çruta-gåhétayä || ity antena [BhP 1.2.12] | svataù sarva-duùkha-nivåttiç ca tatraivoktä – bhidyate hådaya-granthir [BhP 1.2.13] ity ädinä | çré-viñëu-puräëe ca – nirastätiçayähläda-sukha-bhävaika-lakñaëä | bheñajaà bhagavat-präptir ekäntätyantiké matä || [ViP 6.5.59] iti | Page 1 of 218 çré-préti-sandarbhaù çrutau ca – änandaà brahmaëo vidvän na bibheti kutaçcaneti [TaittU 2.4.1] | eña eva ca mukti-çabdärthaù | saàsära-bandha-ccheda-pürvakatvät | yathoktaà çré-sütena – yadaivam etena viveka-hetinä mäyä-mayähaìkaraëätma-bandhanam | chittväcyutätmänubhavo 'vatiñöhate tam ähur ätyantikam aìga samplavam || [BhP 12.4.34] iti | acyutäkhye ätmani paramätmani anubhavo yasya tathäbhütaù san avatiñöhate yat tam ätyantikaà samplavaà muktim ähur ity arthaù | atha muktir hitvänyathä-rüpaà svarüpeëa vyavasthitir ity [BhP 2.10.6] etad api tat- tulyärtham eva | yataù svarüpeëa vyavasthitir näma svarüpa-säkñätkära ucyate | tad- avasthäna-mätrasya saàsära-daçäyäm api sthitatvät | anyathä-rüpatvasya ca tad- ajïäna-mäträrthatvena tad-dhänau taj-jïäna-paryavasänät | svarüpaà cätra mukhyaà paramätma-lakñaëam eva | raçmi-paramäëünäà sürya iva sa eva hi jévänäà paramo’àçi-svarüpaù | yathoktaà brahmäëaà prati çrématä garbhodaçäyinä – yadä rahitam ätmänaà bhütendriya-guëäçayaiù | svarüpeëa mayopetaà paçyan sväräjyam åcchati || [BhP 3.9.33] iti | upetaà yuktam ity eväkliñöo’rthaù | jéva-svarüpasyaiva gauëänandatvaà darçitam | tasmät priyatamaù svätmety uktvä [BhP 10.14.54] – kåñëam enam avehi tvam ätmänam akhilätmanäm | jagad-dhitäya so’py atra dehéväbhäti mäyayä || ity anena [BhP 10.14.55], jéva-parayor abheda-vädas tu paramätma-sandarbhädau viçeñato’pi parihåto’sti | ataeva niradhärayac chrutiù raso vai saù rasaà hy eväyaà labdhvänandé bhavati [Taitt 2.7.1] iti | aträàçenäàçi-präptiç ca dvidhä yojanéyä | taträdyä brahma-präptir mäyä-våtty- avidyä-näçänantaraà kevala-tat-svarüpa-çakti-lakñaëa-tad-vijïänävirbhäva-mätram | sä ca sva-sthäna eva vä syät | krameëa sarva-loka-sarvävaraëätikramänantaraà vä syät | upäsanä-viçeñänusäreëa | dvitéyä bhagavat-präptiç ca tasya vibhor apy asarva- prakaöasyatasminn evävirbhävena | vibhunäpi vaikuëöhe sarva-prakaöena tenäcintya- çaktinä sva-caraëäravinda-sännidhya-präpaëayä ca | tad evaà sthite, sä ca muktir utkränta-daçäyäà jéva-daçäyäm api bhavati | utkräntasyopädhy-abhäve’pi tadéya-svaprakäçatä-lakñaëa-dharmävyavadhänasyaitat- säkñätkära-rüpatvät | jévatas tat-säkñätkäreëa mäyä-kalpitasyänyathä-bhävasya mithätvävabhäsät saiñä muktir evätyantika-puruñärthatayopadiçyate – taträpi mokña evärtha ätyantikatayeñyate | traivargyo 'rtho yato nityaà kåtänta-bhaya-saàyutaù || [BhP 4.22.35] Page 2 of 218 çré-préti-sandarbhaù iti çré-påthuà prati çré-sanat-kumäreëa | çrutiç ca – yenähaà nämåtaù syäà kim ahaà tena kuryäm [BAU 2.4.3] iti | tad evaà parama-tattva-säkñätkärätmakasya tasya mokñasya parama-puruñärthatve sthite punar vivicyate | tac ca paramaà tattvaà dvidhävirbhavati | aspañöa-viçeñatvena spañöa-svarüpa-bhüta-viçeñatvena ca | tatra brahmäkhyäspañöa-viçeña-para-tattva-säkñätkärato’pi bhagavat-paramätmädy-äkhya- spañöa-viçeña-tat-säkñätkärasyotkarñaà bhagavat-sandarbhe [87] – jijïäsitam adhétaà ca brahma yat tat sanätanam | tathäpi çocasy ätmänam akåtärtha iva prabho || [BhP 1.5.4] ity ädi-prakaraëa-praghaööakena darçitavän asmi | aträpi vacanäntaraà darçayiñyämi | tasmät paramätmatvädi-lakñaëa-nänävastha-bhagavat-säkñätkära eva taträpi paramaù | tatra saty api nirupadhi-préty-äspadatva-svabhävasya tasya svarüpa-dharmäntara- vånda-säkñätkåtau paramatve préti-bhakty-ädi-saàjïaà priyatva-lakñaëa-dharma- viçeña-säkñätkäram eva paramatamatvena manyante | tayä prétyaivätyantika-duùkha- nivåttiç ca | yäà prétià vinä tat-svarüpasya tad-dharmäntara-våndasya ca säksätkäro na sampadyate | yatra sä taträvaçyam eva sampadyate | yävaty eva préti-sampattis tävaty eva tat-sampattiù | sampadyamäne sampanne ca tasmin sädhikam ävirbhavati | tad etat sarvam api yuktam eva | parama-sukhaà khalu bhagavatas tad-guëa-våndasya ca svarüpam | sukhaà ca nirupädhi-préty-äspadam | tatas tad-anubhave préter eva mukhyatvam iti | tasmät puruñeëa saiva sarvadänveñitavyeti puruña-prayojanatvaà tatraiva paramatamam iti sthitam | krameëodähriyate | tatra saty apéty ädikam – sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate 'ïjasä svargäpavargaà mad-dhäma kathaïcid yadi väïchati || [BhP 11.20.33] ity ädi çré-bhagavad-väkyädau | tayety ädikam | prétir na yävan mayi väsudeve na mucyate deha-yogena tävat | [BhP 5.5.6] iti çré-åñabhadeva-väkye | yäm ity ädikaà – bhaktyäham ekayä grähyaù çraddhayätmä priyaù satäm | [BhP 11.14.21] iti çrébhagavad-väkye | sampadyamäne ity ädikaà – mad-rüpam advayaà brahma madhyädyanta-vivarjitam | sva-prabhaà saccidänandaà bhaktyä jänäti cävyayam || iti väsudevopaniñadi | yatretyädikaà – bhaktir evainaà nayati, bhaktir evainaà darçayati bhakti-vaçaù puruño bhaktir eva bhüyasé || iti mäöhara-çrutau | Page 3 of 218 çré-préti-sandarbhaù yävatétyädikam – bhaktiù pareçänubhavo viraktir anyatra caiña trika eka-kälaù | prapadyamänasya yathäçnataù syus tuñöiù puñöiù kñud-apäyo 'nu-ghäsam || kavi-yogeçvara-väkye [BhP 11.2.42] evaà tat tvam asi [ChU 6.8.7] ity-ädi-çästram api tat-prema-param eva jïeyam | tvam evämuka itivat | kià ca loka-vyavahäro’pi tat-para eva dåçyate | sarve hi präëinaù préti- tätparyakä eva | tad-artham ätma-vyayäder api darçanät | kintu yogya-viñayam alabdhvä tais tatra tava sä parivarjyate | ataù sarvair eva yoga-tad-viñaye’nveñöum iñöe sati çré-bhagavaty eva tasyäù paryavasänaà syäd iti | tad evaà bhagavat-préter eva parama-puruñärthatve samarthite sädhüktaà “atha préti-sandarbho lekhya” ity ädi | sa eña eva parama-puruñärthaù krama-rétyä sarvopari darçayituà saàdåbhyate | tatrokta-lakñaëasya mukti-sämänyasya çästra-prayojanatvam äha – sarva-vedäntety ädau kaivalyaika-prayojanam iti [BhP 12.13.12] | kevalaù çuddhaù tasya bhävaù kaivalyam | tad ekam eva prayojanaà parama-puruñärthatvena pratipädyaà yasya tad idaà çré-bhägavatam iti pürva-çlokasthenänvayaù | doña-mülaà hi jévasya parama- tattva-jïänäbhäva evety uktam – bhayaà dvitéyäbhiniveçataù syäd ity ädau [BhP 12.2.37], éçäd apetasyety ädibhiù | atas taj-jïänam eva çuddhatvam iti kaivalya- çabdasyätra pürvavat tad-anubhava eva tät-paryam | athavä kaivalya-çabdena paramasya svabhäva evocyate | yathä skände – brahmeçänädibhir devair yat präptuà naiva çakyate | sa yat svabhävaù kaivalyaà sa bhavän kevalo hare || iti | kvacit svärthika-tad-dhitäntena kaivalya-çabdenäpi parama ucyate | yathä çré- dattätreya-çikñäyäà – parävaräëäà parama äste kaivalya-saàjïitaù | kevalänubhavänanda-sandoho nirupädhikaù || iti [BhP 11.9.18] | tathäpy ubhayathaiva tad-anubhava eva tät-paryam | tat-svabhävam eva vä | tam evänubhävayitum idaà çästraà pravåttam ity arthaù | || 12.13 || çré-sütaù || 1 || [2] tathä cänyatra – etävän eva manujair yoga-naipuëya-buddhibhiù | svärthaù sarvätmanä jïeyo yat-parätmaika-darçanam || [BhP 6.16.63] Page 4 of 218 çré-préti-sandarbhaù öékä ca – na cätaù paraù puruño’stétyäha etävän iti | parasyätmana ekaà darçanam iti yat etävän evety eñä | paramätmanaù kevalasya darçanam iti vä | || 6.16 || çré-çaìkarñaëaç citreketum || 2 || [3] saiñä hi muktir utkränta-daçäyäà dvidhä bhavati sadya eva ca, krama-rétyä ca | tatra pürvä | dvitéye sthiraà sukhaà cäsanam [BhP 2.2.15] ity ädi prakaraëänte visåjet paraà yata ity atra [BhP 2.2.21] | uttarä ca tad-anantaraà yadi prayäsyan nåpa pärameñöyam ity ädau [BhP 2.2.22] tenätmanätmänam upaiti çäntam ity atra [BhP 2.2.31] | jévad-daçäyäm api sä tu tad-viçeñañv agrato darçanéyä | tatra brahma- säkñätkära-lakñaëäà jévan-muktim äha – yatreme sad-asad-rüpe pratiñiddhe